موانع پیاده‌سازی کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها

حمیدرضا عجمی^*

حسن خیری**

نوروز هاشم‌زهی***

خدیجه ذوالقدر****

محمدجواد رمضانی*****

چکیده

آزادی بیان و آزاداندیشی همواره از مفاهیم اساسی در زندگی انسان بوده است و تولید علم نیز از شاخصه‌های پیشرفت در جهان می‌باشد. کرسی آزاداندیشی از طرح‌های راهبردی آیت‌الله خامنه‌ای برای ایجاد و حفظ روحیه نقادی، گفتگو و تولید علم و روشنگری است. کرسی‌ها برنامه‌ای از بیان نظرها و گفتگو بین جامعه دانشگاهی می‌باشد که به پیشنهاد ایشان در پاسخ به نامه جمعی از اهالی اهل قلم راه‌اندازی گردید، ولی تا به امروز بر اساس آمار‌های موجود و مطالبه مجدد مبدع آن در دیدار‌های مختلف هنوز به جایگاه مؤثر خود نرسیده است. در این پژوهش داده‌بنیاد و با انجام 25 مصاحبه عمیق و نیمه‌ساختاریافته و تجزیه‌وتحلیل آن از طریق کدگذاری به مدل عدم توسعه کرسی‌های آزاداندیشی دست‌یافته و الزام‌های راهبردی برای توسعه را در این رابطه بررسی نموده‌ایم. نتایج پژوهش بعد از دسته‌بندی مقولات به ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ساختاری ترسیم مدل موانع توسعه کرسی‌ها نشان از اهمیت مقولات مرتبط با ابعاد سیاسی و فرهنگی دارد و راهبردهایی همچون تدوین سند بالادستی، ایجاد الگویی صحیح و احساس مصونیت در بیان نظرها در کرسی برای ارتقاء سطح کمّی‌وکیفی کرسی‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.

واژگان کلیدی: نظریه‌پردازی، آزاداندیشی، کرسی آزاداندیشی، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی.

مقدمه

آزادی و آزادی بیان از مسائل پُررونق مطرح شده جوامع مختلف طی سده‌های اخیر بوده و مفهوم پیشرفته‌تر آن را می‌توان آزادی اندیشه بیان نمود. آزاداندیشی نیز از واژه‌هایی است که در دو دهه اخیر در کشور ما رونق یافته است. در عین رونق مسئله آزادی بیان به نسبت رژیم گذشته؛ اما به‌واسطه گفتمان مسلط رسانه‌ای بیگانه ج.ا.ایران همواره متهم به سرکوب آزادی بیان است و عدم تبیین صحیح این مسئله نیز موجب شده باور افکار عمومی و به‌تبع آن محیط‌های دانشجویی محدودیت آزادی بیان در داخل کشور شود. مفهوم آزاداندیشی در نگاه اول بسیار ساده و واضح به‌نظر می‌رسد؛ اما با تعمق در آن می‌توان به معنای گسترده‌تر و عمیق‌تر آن پی برد. برای فهم بهتر آزاداندیشی بازگشت به خاستگاه اصلی و کاربرد اولیه آن مفید به‌نظر می‌رسد‌. اهمیت و ضرورت بحث را می‌توان از چند منظر بررسی نمود:

اول: مطالبه آیت‌الله خامنه‌ای که یک ایده را طرح و از جوانان درخواست اجرای آن را دارند و بعد از چند سال مجدد خود ایشان به‌عنوان رهبری جامعه، علل انجام نشدن این ایده را از دانشجویان سؤال می‌نمایند که نشان از اهمیت موضوع است.

دوم: بررسی موانع که این موضوع از منظر دانشگاهیان بررسی می‌شود.

سوم: به‌لحاظ جهاد تبیین و رفع شبهات پیرامون مسئله آزادی بیان و اتهاماتی که متوجه نظام سیاسی ج.ا.ایران در این زمینه است.

آزاداندیشی اصولاً به‌معنای رهایی اندیشه از پیش‌فرض‌ها و باورهایی است که بر ذهن آدمی احاطه دارد و مانع از پرواز اندیشه در آسمان کران ناپیدای واقعیت‌ها و حقایق می‌شود (رفیع فلاح، 1390، ص. 17). برخی از صاحب‌نظران طرح مسئله آزاداندیشی و اساساً اصطلاح آن را از قرن هجدهم در مغرب زمین می‌دانند. واژه آزاداندیشی معادل Freethinker برای نخستین‌بار در انگلستان توسط (آنتونی کالینز[1]، 1678-1729) به‌کار رفته است، (رفیع فلاح، 1390، ص. 1390). آزادی اندیشه، به‌لحاظ واژگانی از دو واژه «آزادی» و «اندیشه» تشکیل شده است. از نظر مفهومی نیز «آزادی اندیشه» از نوع آزادی‌های مضاف است که ارزش انسانی اندیشه را با ارزش آزادی درهم‌می‌آمیزد. آزاداندیشی، به‌بیان‌ساده، یعنی فکرکردن بدون قیدوبند و روشی منسجم و هماهنگ برای درست اندیشیدن، بدون ترس از ساختارهای رایج. کرسی‌های آزاداندیشی، چه در حوزه و چه در دانشگاه، جایگاهی است که افراد بتوانند در یک فضای معقول در ارتباط با حوزه‌ها و موضوعات مختلف، بدون ترس و واهمه، به بحث و بررسی بنشینند و به‌واسطه بیان آراء برای آنها مشکلی ایجاد نشود؛ حتی قرار بوده فعالان کرسی‌های آزاداندیشی مصونیت قضایی پیدا کنند (زمانی محجوب، 1395، ص. 134).

کرسی ‌آزاداندیشی نشستی است که در آن افرادی از دانشگاهیان به‌صورت آزاد، نظام‌مند، مؤدبانه، محترمانه، عقلانی و منطقی در باب موضوعات معین و در حضور حضار به اظهارنظر و تبادل آراء و گفتگو همراه با استدلال و یا ارائه مستندات می‌پردازند (آیین‌نامه کرسی‌های آزاداندیشی، 1389). همچنین کرسی‌های آزاداندیشی به نشست‌هایی می‌گویند که افراد برای اظهارنظرهای غیرمتعارف خودشان در حضور جمع نخبه تشکیل می‌دهند. در آن بنا نیست که داوری بشود و امتیاز داده شود و رتبه تعیین گردد بلکه مجالی است برای ارائه نظرهای مخالف و مغایر و متفاوت با نظرهای شایع و رایج. از نظر اصطلاحی و مفهومی نیز کرسی آزاداندیشی به معنی ایجاد فضایی برای طرح نظرها و اندیشه‌های گوناگون در فضای مبتنی بر منطق و برای بحث در خصوص مباحث مختلف و به نمایش گذاشتن تفکرهای گوناگون است. امروز کرسی آزاداندیشی از اصلی‌ترین ابزار و ارکان جهاد تببین نیز محسوب می‌شود، که آن هم مطالبه مقام معظم رهبری است.

شروع بحث کرسی آزاداندیشی در جمهوری اسلامی بعد از انقلاب در سال 1381 توسط مقام معظم رهبری در دیدار با افراد انجمن اهل قلم بیان گردید: «اگر بخواهیم در زمینه گسترش و توسعه واقعی فرهنگ و اندیشه و علم حقیقتاً کار کنیم، احتیاج داریم به اینکه از مواهب خدادادی و در درجه اول آزاداندیشی استفاده کنیم» (بیانات مقام معظم رهبری، 7/11/1381) و سال بعد ایشان موضوع را در میان دانشگاهیان طرح نمودند. هرچند ایشان در این نشست اشاره‌ای به کرسی‌های آزاداندیشی نکرده است، ولی به تدریج در سخنان بعدی کرسی‌های آزاداندیشی فضای خاص خود را یافته و ایشان بارها به‌صورت رسمی خواستار ایجاد و تشکیل کرسی آزاداندیشی شدند و بدین‌شکل ضرورت راه‌اندازی کرسی آزاداندیشی در جلسه 596 شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 5/10/1385 تصویب شد (زمانی محجوب، 1395، ص. 3).

در این پژوهش موانع پیش‌روی کرسی‌ها را بررسی و سهم هریک از موانع و راهکارها مشخص خواهد شد و درنهایت به الزام‌های راهبردی برای رفع موانع کرسی‌ها می‌رسیم؛ لذا سؤال اصلی این پژوهش این است که: موانع توسعه کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها چیست و با چه الزاماتی می‌توان این موانع را برطرف نمود؟

1. پیشینه پژوهش

در موضوع پژوهش حاضر خلأ تحقیقاتی مشهودی در این زمینه احساس می‌شود. با بررسی‌های ابتدایی صورت‌گرفته از پایگاه‌های اسنادی به‌خصوص در حوزه پایان‌نامه‌های دوره‌های تکمیلی مشاهده گردید پژوهشی جامع در خصوص موانع برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی انجام نشده است.

جدول (1): پیشینه پژوهش

2. اهمیت و ضرورت

ضرورت بررسی موضوع کرسی‌ها این جمله آیت‌الله خامنه‌ای است که مطرح نمودند: «مسئله آزاداندیشی‌ای که ما گفتیم، ناظر به این است. باید راه آزاداندیشی و نوآوری و تحول را باز گذاشت، منتها آن را مدیریت کرد تا به ساختارشکنی و شالوده‌شکنی و برهم‌زدن پایه‌های هویت ملی نینجامد. این کار، مدیریت صحیح لازم دارد. چه‌کسی باید مدیریت کند؟ نگاه‌ها فوراً می‌رود به سمت دولت و وزارت علوم و...؛ نه، مدیریتش با نخبگان است؛ با خود شماست؛ با اساتید فعال، دانشجوی فعال و مجموعه‌های فعال دانشجویی. حواستان جمع باشد!» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار دانشگاهیان سمنان، 18/8/1385).

با مروری بر آمار، گزارش‌ها و برخی پژوهش‌ها که در ادامه به آنها اشاره خواهیم نمود، می‌توان به این مطلب پی برد که آن‌طورکه شایسته است کرسی‌های آزاداندیشی چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی در چند سال گذشته به حد مطلوب خود نرسیده است که مصداق اصلی این موضوع، مطالبه‌گری مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان مطرح می‌شود که ایشان بیان می‌دارند: «شما جوانان دانشجو چرا این پیشنهاد بنده را در خصوص کرسی‌های آزاد فکری و آزاداندیشی اجرا ننموده اید؟ فکر کنید، بگویید، بنویسید، در مجامع خودتان منعکس کنید؛ آن کرسی‌های آزاداندیشی را که من صد بار ـ با کم‌وزیادش ـ تأکید کردم، راه بیندازید» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعى از دانشجویان: 20/4/1394).

لذا کرسی‌ها به حد مورد انتظار نرسیده و آنچه در جامعه دیده می‌شود این است که افراد مختلف و بعضاً نخبگان، مطالبی را بیان می‌دارند که می‌توان گفت اگر این سخنان قبل از گسترش عمومی در جامعه در کرسی نقد و بررسی و در فضایی علمی و دانشگاهی مورد نقد قرار می‌گرفت و افراد با تضارب آرا سخن خود را می‌آزمودند شاید شاهد این حجم از آشفتگی و بیان مطالب حاشیه‌ساز در فضای مجازی و حقیقی جامعه نبودیم.

یک بخش یا وجه مهم از جنگ نرم تحت عنوان «جنگ شناختی و ادراکی» با بهره‌گیری از راهبردها، تاکتیک‌ها و تکنیک‌های ویژه آن، بر روی مقوله «باورها و ارزش‌ها، محاسبات، گرایش‌ها و انگیزه‌های جامعه هدف» و به‌منظور تغییردادن و یا حداقل ناکارآمدسازی این مقوله‌ها کار می‌کنند. نظام سلطه با بهره‌گیری از ابزارهای قدرت در اختیار و با ایجاد هجمه‌های وسیع خبری و رسانه‌ای به ایجاد، تولید و انطباق ادبیات انبوه نموده و آن‌ها را به نفع خود همسان‌سازی می‌نماید و از این‌ منظر از یک سو برای ایده‌ها و آرمان‌های خود قداست ایجاد می‌کند و از‌سوی‌دیگر حریف را مرعوب و وادار به پذیرش منطق تهاجمی خود سازد. نظام سلطه با گفتمان‌سازی و استقرار آن در اذهان و ارتباطات بین‌فردی، حمله را آغاز می‌کند. مقام معظم رهبری از دیرباز در مورد جنگ نرم دشمن هشدار داده بودند و همواره با کلیدواژه‌های مرتبط با این تهاجم توجه مردم و مسئولان را برمی‌انگیزند. ایشان در مقابله با جنگ نرم و شناختی دشمن، واژه «جهاد تبیین» را به‌کار برده‌اند که مکمل توجهات و توصیه‌های گذشته ایشان در این زمینه است و دانشگاه‌ها به‌عنوان پیشتازان عرصه نظریه‌پردازی بایستی پایه‌های گفتمانی این موضوع مهم را فراهم آورند. پژوهش حاضر نیز با نوآوری نسبت به سایر پژوهش‌ها در جامعه آماری، روش پژوهش و نوع نگاه به موضع یافته‌های جدیدی را پیرامون موضوع کرسی‌های آزاداندیشی را بیان می‌دارد.

3. چهارچوب و مفاهیم نظری

برای تحلیل موضوع آزاداندیشی چهارچوب‌های نظری متعددی وجود دارد مانند نظریه مسئولیت‌پذیری که اذعان دارد آزادی اندیشه به این معناست که همه افراد و نهادهای اجتماعی، هریک با توجه به نقش و وظیفه خود، باید در طرح و بررسی ایده‌ها، رفتارها و داوری‌های دیگران مسئولیت‌پذیر باشند، نظریه حقوق بشر که بر این اصل استوار است که هر انسان حق دارد تا آزادانه فکر کند عقیده داشته باشد و اطلاعات را دریافت و منتشر کند و حقوق انسان به‌عنوان یک مبنای قانونی و اخلاقی برای آزادی اندیشه و بیان تأثیرگذار است، نظریه تفکر کریتیکال با این محور که پرسش‌های منطقی و مستند از خبرگان و جامعه می‌تواند به پیشرفت دانش و فهم ما از دنیا کمک کند و همچنین نظریه پلورالیسم که باور دارد جوامع از تنوع اندیشه و آرای مختلف برخوردارند و همه افراد حق دارند تا آزادانه نظر خود را بیان کنند و می‌گوید آزادی اندیشه مستلزم پذیرش و تحمل تفاوت‌ها و احترام به حقوق دیگران است و حتی نظریه نهادهای مردم‌سالار که معتقد است نظام‌های دموکراتیک و شفاف با حضور مردم در فرایندهای تصمیم‌گیری، به آزادی اندیشه و بیان کمک می‌کند و آزادی اندیشه مستلزم حق مشارکت و دسترسی عمومی به منابع اطلاعاتی است. که در ادامه توضیح جامع‌تری در خصوص نظریه‌های مورد استفاد این پژوهش داده خواد شد.

مفهوم آزاداندیشی در مکاتب غربی عمدتاً به نپذیرفتن و تعارض با آموزه‌های دین برمی‌گردد. ازجمله دایرۀ‌المعارف آکسفورد می‌نویسد: «در طول تاریخ تفکر غربی، مشکلی که برای آزاداندیشان نوین به‌وجود می‌آمد و مکرراً در چهارچوب سنت‌های دینی مختلف رخ می‌داد، مربوط به تضاد بین مراجع دینی و روشنفکرانی بود که تحقیقات علمی و فلسفی آنها را وادار می‌کرد تا اعتبار آموزه‌ها و نوشته‌های مقدس دینی که عموماً در جامعه آنها پذیرفته شده بود را زیر سؤال ببرند» (Lauer, 2018). بر همین مبنا عموماً یکی از اتهام‌های نهادهای حقوق بشری به ایران در موضوع آزادی بیان معطوف به مسئله دین و انتقاد از پایبندی به ارزش‌های دینی در ایران برای محدود‌سازی برخی موضوعات است. ازجمله از عدم اجازه تبلیغ ادیان غیرقانونی، عدم اجازه نشر کتب ظاله، عدم ارائه تریبون در رسانه‌ها به فرقه‌های انحرافی و یا نهادهای مرتبط با غرب و... تعبیر به عدم وجود آزادی بیان در ایران می‌شود.

4. آزادی بیان از دیدگاه قرآن

اگر بخواهیم آزادی بیان، اندیشه و عقیده را در قرآن کریم بررسی نماییم، می‌بینیم که قرآن بیشترین توضیح و تأکید را بر تفکر و تعقل دارد و در آیات پُرشماری انسان را به تدبر و اندیشه در نظام آفرینش، خلقت آسمان‌ها و زمین، دریا‌ها، کوه‌ها، حیوانات و کیفیت خلقت انسان و مراحل آفرینش آن دعوت کرده است. قرآن در بیشتر موارد هنگامی که به بیان آیات الهی و شگفتی‌های خلقت می‌پردازد با تعبیرهای همچون افلا یعقلون، افلا تعقلون، افلایتدبرون، لعلهم یتفکرون و... بشر را به تفکر وا می‌دارد تا از باورهای کورکورانه و تقلیدهای متعصبانه بپرهیزد (سالم محسنی، 1396، ص. 38).

اهتمام قرآن به آزادی اندیشه و بیان از نظر کمی نیز قابل‌توجه است، قرآن کریم در بیش از ۳۰۰ آیه همه را به تعقل و تفکر، تدبر و آزادی اندیشه دعوت بلکه تشویق کرده است. نمونه‌ای از آیات قرآن کریم پیرامون آزادی بیان:

«الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛ آنان که سخن را با دقّت مى‌شنوند و بهترین آن را پیروى مى‌کنند، آنانند که خداوند هدایتشان نموده و آنانند همان خردمندان هستند (زمر / آیه 18).

در آیه فوق یکی از ابعاد آزادی اندیشه بیان می‌گردد که بیان می‌دارد:‌ ای رسول به بندگان من بشارت ده، بندگانی که سخن‌ها را می‌شنوند و بهترین آنها را برمی‌گزیند آنهایی هستند که مشمول هدایت خداوند گردیده و آنان به حقیقت خردمندان عالم هستند؛ البته این بیان قرآن دارای چند نکته تفسیری است که به‌طور مختصر مطرح می‌گردد، نقل از کتاب (مطهری، 1367، ص. ۱۸۲). شهید مطهری در ذیل این آیه تفسیری بیان داشتند که اصلاً معنای این آیه استقلال فکر و عقل است، فکر باید غربال را برای انسان داشته باشد و هر حرفی را که می‌شنود در این قرار دهد، خوب و بد را بسنجد و خوب‌ترین آن‌ها را انتخاب و اعتبار کند (صفاتاج، 1383، ص. 46 به نقل از مطهری، 1367، ص. ۱۸۲).

در آیه‌ای دیگر:

«لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‌ لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌»؛ در (پذیرش) دین، اکراهى نیست. همانا راه رشد از گمراهى روشن شده است، پس هر که به طاغوت کافر شود و به خداوند ایمان آورد، قطعاً به دستگیره محکمى دست یافته، که گسستنى براى آن نیست و خداوند شنواى دانا است (بقره / آیه 256).

در مفهوم این آیه و در این بخش ویژه باید یاد آور شد که این آیه هم بر آزادی تفکر و اندیشه و هم برآزادی عقیده‌ای که بنیاد عقلانی و فکری داشته باشد دلالت دارد.

از دیگر واژگان مرتبط با آزادی بیان در قرآن کریم می‌توان به برهان‌آوری، جدال احسن، امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت و مؤعظه حسنه، تواصی به حق، شنیدن قول دیگران، محاجه، برهان‌آوری، دادخواهی آشکار، شورا و شنیدن قول دیگران بیان کرد (سیدباقری، 1397، ص. 14).

5. آزادی اندیشه و بیان از منظر امام علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه

در تاریخ و سیره امام علی (علیه‌السلام) مشاهده می‌شود که ایشان در زمان زمام‌داری خود نه‌تنها محدودیتی برای افراد و گروه‌ها ایجاد نمی‌کردند بلکه حق انتقاد را به بهانه سلب امنیت و به بهانه اخلال‌گری از افراد سلب نمی‌کردند. حضرت علی (علیه‌السلام) در یکی از سخنرانی‌های خود که در صحرای صفین داشته به این مسئله اشاره دارد و مردم را توصیه می‌کند که مرا یاری دهید و مشورت دهید چراکه من مصون از خطا نیستم، آزادی معنوی، آزادی عقیده، آزادی بیان، آزادی احزاب و نیز آزادی انتخاب حاکم اسلامی از مهم‌ترین انواع آزادی در حکومت دینی از دیدگاه نهج‌البلاغه محسوب می‌شود.

یکی از شیوه‌های حکومتی امام علی (علیه‌السلام) عدم بهره‌گیری از زور و فشار و قدرت و تهدید برای تحمیل فکر و عقیده است، ایشان هرگز فکر خود را به دیگران تحمیل نکرده و مخصوصاً چون قدرت داشته از روش ارعاب و تهدید استفاده نکرده است؛ لذا دین اسلام حق آزادی‌های عقیدتی را برای احزاب و مخالفان خود قائل است که نمونه بارز آن را می‌توان در نحوه مماشات و برخورد حضرت علی (علیه‌السلام) با خوارج و مخالفان خودبیان نمود.

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در سیاست به آزادی افکار معتقد بود زیرا با خوارج در منتها درجه آزادی و مردم‌سالاری رفتار کرد، خلیفه بود، می‌توانست آنها را بازداشت و هرگونه اعمال سیاسی را بر آنها اجرا کند؛ اما تا وقتی که خوارج قیام مسلحانه نکرده بودند با آنها مدارا کرد، حداکثر مدارا را برای ایشان به خرج داد زندانیشان نکرد و حتی سهم آنان را از بیت‌المال قطع نکرد، این مطلب در تاریخ زندگانی امام علی (علیه‌السلام) عجیب نیست؛ اما چیزی است که در دنیا کمتر نمونه دارد (مطهری، 1367، ص. ۱۴۳).

آزادی بیان در زمان حکومت حضرت علی (علیه‌السلام) به بهترین وجه اجرا شد، نحوه برخورد ایشان با متعصب‌ترین و بی‌منطق‌ترین مخالفان حکومت که گروه خوارج بودند گواه بر این مدعاست.

امام علی (علیه‌السلام) آزادی بیان را همیشه حق مردم می‌دانسته حتی مردم و تشویق و ترغیب به انتقاد از ایشان و بیان آزاد با خودشان می‌کردند. حضرت امیر (علیه‌السلام) در همین راستا خطاب به مردم می‌فرمایند: «پس با من چنان‌که با پادشاهان سرکش سخن مى‌گویند، حرف نزنید، و چنان‌که از آدم‌هاى خشمگین کناره مى‌گیرند دورى نجویید، و با ظاهر‌سازى با من رفتار نکنید، و گمان مبرید اگر حقّى به من پیشنهاد دهید بر من گران آید، یا در پى بزرگ نشان دادن خویشم؛ زیرا کسى که شنیدن حق، یا عرضه شدن عدالت بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن، براى او دشوارتر خواهد بود. پس، از گفتن حق، یا مشورت در عدالت خوددارى نکنید؛ زیرا خود را برتر از آنکه اشتباه کنم و از آن ایمن باشم نمى‌دانم، مگر آنکه خداوند مرا حفظ فرماید»  (نهج‌البلاغه، نامه ۲۱۶).

امام علی (علیه السلام) از اصحاب خویش و مردم می‌خواست به‌جای تعریف و ثناگویی سخن حق را به او بگوید و مشورت‌های عادلانه در اختیار او قرار دهند و مهمتر از همه نامه ایشان به مالک اشتر نخعی که از او می‌خواهد قسمتی از وقت خود را به مردم اختصاص دهد تا آنان در کمال آزادی و بدون هیچ لکنتی، نیازها، اعتراض‌ها و شکایت خود را مطرح نمایند و تأکید می‌کند که مبادا محافظان تو مانع از رساندن پیام‌های مردمی به شما شوند، ایشان می‌فرماید پاره‌ای از وقت خود را برای نیازمندان قرار ده در مجلس عمومی بنشینی و گروه محافظان و پاسداران را از جلوگیری رسیدن صدای مردم به‌خودت بازداری و ایشان را در کمال آزادی و بدون لکنت زبان و ترس با تو سخن بگویند (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳).

6. آزاداندیشی از دیدگاه امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه)

امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه) بیان می‌دارد آزادی یک مسئله‌ای نیست که تعریف داشته باشد. ایشان با توجه به مبانی معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی خود بر این باورند که آزادی یکی از ابعاد وجودی انسان و عالی‌ترین نعمت و موهبتی است که خداوند به انسان عطا کرده است، چنان‌که می‌فرمایند: «نعمت آزادی بالاترین نعمتی است که بشر دارد و آزادی بهترین نعمتی است که خدا برای بشر قرار داده است و انسان با تولد خود این نعمت را از خالق خود دریافت کرده است»؛ لذا آزادی، ذاتی انسان است و انسان فطرتاً آزاد است و آزادی چیزی نیست که دیگری بخواهد به انسان ببخشد، در این خصوص می‌فرمایند: «این چه آزادی است که اعطا فرموده‌اند مگر آزادی اعطا شد، نیست، خود این کلمه جرم است کلمه اینکه اعطا کرده‌ایم آزادی را این جرم است آزادی مال مردم است خدا آزادی داده به مردم اسلام آزادی داده، قانون اساسی آزادی داده «در جای دیگر امام بیان می‌دارد» از بالاترین نعمت‌هایی که در عالم هست آزادی انسان است و انسان حاضر است همه‌چیز را فدای آزادی خود کند زندگی که در آن آزادی نباشد زندگانی نیست» (تمیمی، 1386، ص. 80 به نقل از صحیفه امام).

براین‌اساس از‌آنجا‌که در دیدگاه امام آزادی ذاتی انسان بوده و انسان ذاتاً دارای فطرت آزاد است و آزادی امری تعریف نشدنی است، ایشان بیشتر به مصداق‌های آزادی اشاره می‌کنند، چنانچه در مصاحبه با اوریانا فالاچی خبرنگار ایتالیایی در پاسخ به این سؤال خبرنگار که خواستار یک تعریف ساده از آزادی بودند می‌فرماید: آزادی یک مسئله‌ای نیست که تعریف داشته باشد، مردم عقیده‌شان آزاد است کسی الزامشان نمی‌کند که شما باید حتماً این عقیده را داشته باشید، کسی الزام به شما نمی‌کند که حتماً باید از این راه را بروید کسی الزام به شما نمی‌کند که چرا باید آن را انتخاب کنیم، کسی الزاماتان نمی‌کند که در کجا مسکن داشته باشید یا در آنجا چه شغلی را انتخاب کنید، آزادی یک چیز واضح است و از این سخن می‌توان استنباط نمود که آزادی در منظر امام یک امر تخیلی ساخته ذهن انسان نیست بلکه یک امر واقعی است که منبعث از وجود انسان است (تمیمی، 1386، ص. 82 به نقل از صحیفه امام).

امام خمینی در خصوص آزادی عقیده این‌گونه بیان می‌دارد: «در اسلام دموکراسی رایج است و مردم آزادند در اسلام، هم در بیان عقاید و هم در اعمال» (تمیمی، 1386، به نقل از صحیفه امام). آزادی عقیده ازجمله آزادی‌های فردی و خصوصی انسان به‌شمار می‌رود و اساس و جوهر فکر انسان است و ریشه در آزادی فکر و اندیشه دارد. آزادی عقیده عبارت است از انتخاب آزادانه هر فکری که فرد آن را مساوی با حقیقت می‌داند و این فکر بسته به اینکه مربوط به چه حوزه‌ای باشد، آزادی مزبور نیز به همان نام خوانده می‌شود. امام خمینی معتقد به آزادی بیان است درصورتی‌که قصد اخلال و براندازی وجود نداشته باشد.

بررسی مبانی نظری مرتبط با آزاداندیشی در آراء اندیشمندان غربی نیز به‌صورت جدول ذیل قابل ارائه است:

جدول (2): مبانی نظری مرتبط با آزاداندیشی در آراء اندیشمندان غربی

7. روش‌شناسی

رویکرد در این پژوهش کیفی و روش پژوهش داده‌بنیاد یا زمینه‌ای است. در این روش، گردآوری داده‌ها، تحلیل و نظریه نهایی با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ‌اند. از‌آنجا‌که اهتمام بر این بود بر اساس نظر مصاحبه‌شوندگان و بدون پیش‌داوری، موانع رونق کرسی‌های آزاداندیشی و دلایل عدم تبیین این مسئله و چگونگی پاسخگویی به جنگ‌شناختی نظام سلطه را شناسایی شود، از این روش استفاده شده است.

جامعه آماری پژوهش بنا به ضرورت موضوع و روش انتخاب شده، شامل دست‌اندرکاران کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها در سه بخش مسئولان، دانشجویان و اساتید است. نمونه‌گیری به‌صورت هدفمند از هر سه بخش انجام شده است.

روش و ابزار جمع‌آوری اطلاعات در بخش نظری پژوهش ابتدا از طریق روش فیش‌برداری با مراجعه به اسناد مختلف ازجمله کتاب‌ها، اسناد مرتبط و تارنما‌ها و مقاله‌های نگاشته‌شده، که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با مبحث موانع توسعه کرسی آزاداندیشی مرتبط بوده، بررسی و گردآوری شده است. سپس به‌منظور گردآوری داده‌های نظری جدید از روش مصاحبه عمیق استفاده شده است. بدین‌منظور به‌صورت میدانی 25 مصاحبه عمیق برای بررسی موضوع صورت پذیرفته است که 19 نفر از آن‌ها دارای مدرک دکتری، 5 نفر کارشناسی ارشد و یک نفر حوزوی هستند. همچنین 4 نفر فعال دانشجویی مرتبط با برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی و 21 نفر دیگر دارای مسئولیت اجرایی در دانشگاه‌ها هستند.

تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها بر اساس کدگذاری صورت گرفته در روش داده‌بنیاد انجام شد، بدین‌صورت که بخش‌هایی از داده‌ها با نامی کوتاه مقوله‌بندی شده، این مقوله‌ها به‌طور همزمان هر قطعه از داده‌ها را خلاصه و بدین‌ترتیب آن را برای تحلیل آماده شدند. جمله‌های مطرح شده در داده‌ها و مصاحبه‌های اولیه مفاهیم و مقولات استخراج گردید. به‌همین‌ترتیب تمامی مصاحبه‌ها پیاده‌سازی گردیده و جملات خام به مفاهیم و مفاهیم نیز به مقولات تبدیل شدند. مقولات مرتبط در هر حوزه نیز مجدداً دسته‌بندی و تحلیل شدند.

به‌منظور بررسی اعتبار و پایایی پژوهش، اطلاعات به‌دست آمده از مصاحبه‌ها را با سایر متخصصین و اهل نظر تطبیق داده شد و تأیید اجماعی آن‌ها بر نتایج و یافته‌های حاصل اخذ گردید.

8. یافته‌های پژوهش

از تحلیل و کدگذاری مصاحبه‌های انجام شده و دسته‌بندی آنها به حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ساختاری جداول ذیل استخراج شده است.

جدول (3): موانع حوزه سیاسی

جدول (4): موانع حوزه فرهنگی

جدول (5): موانع حوزه اجتماعی

جدول (6): موانع حوزه ساختاری

این مقولات از فرایند دسته‌بندی و حذف حدود 1000 داده خام تولید شده و تبدیل آن به مفاهیم و مقولات استخراج شد که به روش دستی برروی کاغذ و جداول تدوین شده در محیط نرم‌افزار MaxQDA 12 تهیه گردید که خروجی آن به‌صورت مدل مفهومی ذیل است:

شکل (1): ابعاد و مقولات مرتبط با موانع کرسی‌های آزاداندیشی

با بررسی یافته‌ها و نگاهی به مفاهیم استخراج شده و مقولات حاصل از آنها می‌توان موانع سیاسی و فرهنگی را توامان به‌عنوان اصلی‌ترین موانع‌ توسعه کرسی‌های آزاداندیشی دانست. در ادامه به توضیح و تشریح برخی مقولات می‌پردازیم؛ البته محدوده مانع سیاسی به‌تنهایی خود دارای ابعاد بسیار گسترده است که می‌تواند بیشتر مورد بررسی قرار گیرد.

از مصادیق مانع سیاسی، پیشینه تاریخی ملت ایران در خصوص ظلم‌وجور حاکمان قبل از انقلاب اسلامی بوده است که نمونه روشن و شفاف آن اقدامات ساواک قبل از انقلاب اسلامی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ است، یعنی مردم هرگاه می‌خواستند پیرامون مسائل اظهارنظر کنند، ترس از این داشتند که نکند بیان مطالب باعث پرونده‌سازی برای آنها در دستگاه امنیتی شود؛ زیرا دستگاه امنیتی به‌دنبال هرگونه خدشه به جایگاه شاه بوده است، هرچند فضای بعد از انقلاب اسلامی ایران با قبل از آن قابل مقایسه نیست ولی هنوز ذهن جامعه ایران از اثرهای اقدامات خصمانه رژیم پهلوی پاک نشده است.

در خصوص ذهنیت عدم وجود آزادی در دانشجویان و اساتید دانشگاه و حتی سخنرانان مطالب زیادی توسط مصاحبه‌شوندگان ارائه گردید. ازجمله «بعضی ممکن است احساس کنند که آزادی بیان آن‌طورکه باید وجود داشته باشد وجود ندارد، به‌ویژه از سوی مخالفان با یک ایده خاص این‌طور است؛ البته این مسئله ممکن است درست یا غلط باشد ولی آن‌ها این را یک مسئله امنیتی تلقی می‌کنند، این احساس می‌تواند صادق یا کاذب باشد ولی به‌هرحال این احساس وجود دارد». یعنی می‌توان این‌طور تصور کرد با توجه به شرایط موجود در کشور و تلاش حاکمیت برای ایجاد فضای باز سیاسی هنوز این تصور و ذهنیت به درست یا غلط در ذهن دانشجویان و اساتید نقش بسته که آزادی بیان به معنای واقعی کلمه وجود ندارد، و یا درخصوص احتمال ایجاد سابقه سوءامنیتی بعد از اظهارنظر در کرسی، این ذهنیت در جامعه نمونه وجود داشت که «وقتی نظریه‌های خود را مطرح کردیم، بعد از طرح آن آیا با مسئله و مشکلی مواجه می‌شویم؟ تصور و ذهنیتی که وجود دارد این است که شاید بعداً دچار مشکل و پرونده‌دار شدن بشویم». این صحبت نشان‌دهنده این است که افراد حاضر در کرسی‌ها نمی‌توانند با آرامش کامل آنچه در ذهن دارند بدون ترس و واهمه برای تبادل‌نظر ارائه دهند که نشان‌دهنده ذهنیتی است که در خصوص نقش حاکمیت در فضای علمی شکل گرفته است.

وجود تفکر خدشه به امنیت ملی در خلال بحث‌های مطرح شده در کرسی‌ها نیز از مقولات مهمی بود که استخراج گردید؛ البته آنچه در برداشت یک پدیده به‌عنوان پدیده امنیت ملی یا غیر آن مؤثر است به شیوه حکومت‌داری حکومت‌ها و ایدئولوژی مسئولان حکومت مرتبط است، پس می‌توان نتیجه گرفت: «دیدگاه‌هایی در داخل ساختار حاکمیت وجود دارد که این مباحث مطرح شده در کرسی‌های آزاداندیشی را خلاف منافع امنیت ملی قلمداد کرده و با مانع‌تراشی و یا حداقل کم‌کاری در این موضوع باعث عدم پیشرفت و توسعه کرسی‌ها می‌شوند». حال آنکه این دیدگاه مخالف نظر و دید واسع رهبری نظام اسلامی می‌باشد؛ زیرا خود ایشان پیشنهاد برگزاری چنین جلساتی؛ البته با رعایت خط قرمز‌ها را می‌دهند.

در یک جمع‌بندی موانع و مشکلات در مسیر برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی را می‌توان به موانع عینی و ذهنی تقسیم‌بندی کرد. موانع ذهنی نیز قابل‌تفکیک به عواملی است که یا مستقیماً در مسیر جنگ نرم و جنگ شناختی دشمن ایجاد شده و یا به‌صورت طبیعی در جوامع دانشجویی و دانشگاهی شکل گرفته است. نتیجه بررسی مقوله‌های احصا شده به شرح ذیل است:

جدول (7): موانع و مشکلات برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی

موانع ذهنی که به‌صورت طبیعی وجود دارند ازجمله ترس از توهین، واکنش و نقد دیگران و حضار، احساسی شدن فضای نقد، احساس بی‌اثر بودن مباحث، بی‌تفاوتی و... طی سیاست‌گذاری فرهنگی در محیط دانشگاه‌ها به‌تدریج قابل مرتفع‌شدن هستند.

اما موانع ذهنی که می‌توان آن‌ها را به نوعی به جنگ شناختی دشمن مرتبط کرد (چراکه به‌صورت طبیعی ایجاد این شبهه و مانع ذهنی مرتبط با محیط خالص دانشجویی و دانشگاه نیست) دارای اهمیت بیشتری هستند. ازجمله احساس برخورد امنیتی و حراستی پس از کرسی‌ها، احساس سرکوب پس از تجمعات دانشجویی، هراس مسئولان دانشگاه از تبدیل شدن کرسی‌ها به صحنه اهانت به نظام سیاسی و مقدسات دینی و انقلابی و یا پیامدهای سیاسی برگزاری کرسی‌ها که منجر به تغییر مسئولیت یا عزل مسئول برگزاری شود و... مقوله‌های پُرتکرار در مصاحبه‌های اخذ شده از جامعه هدف بوده است.

پیامدهای این موانع ذهنی بعضاً تبدیل به موانع ساختاری می‌شوند. ازجمله حذف برخی جریان‌ها و گروه‌های سیاسی دانشجویی از مناظره‌ها و کرسی‌ها و یا محدود کردن تبلیغات، تعداد حضار و یا زمان و مکان برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی؛ لذا برطرف کردن این موانع دارای اهمیت مضاعفی هستند تا به‌تبع آن بخشی از موانع ساختاری و عینی نیز مرتفع شوند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

بعد از دسته‌بندی مقولات به چهار گروه اصلی، می‌توان گفت گروه موانع حوزه سیاسی و فرهنگی توأمان اولین و مهم‌ترین گروه بوده‌اند؛ البته رقابت تنگاتنگی در پاسخ به این سؤال که اصلی‌ترین مانع در کدام حوزه است در مصاحبه‌ها وجود داشته است و خیلی‌ها حتی مانع سیاسی را زیرمجموعه مانع فرهنگی دانسته و برخی دیگر سیاسی را اولویت و بعد فرهنگی را مطرح نموده‌اند.

در حوزه مسائل سیاسی وجود ذهنیت نبود آزادی بیان در دانشگاه و جامعه، احتمال ایجاد عواقب حقوقی و قضایی بعد از اظهارنظرهایی که در کرسی‌ها مطرح می‌شود، عدم اجرای تکالیف حاکمیت در راستای برگزاری صحیح کرسی‌های آزاداندیشی (مثل ارائه ضمانت لازم در خصوص منع تعقیب احتمالی) از دلایل اصلی سیاسی عدم رونق کرسی‌ها می‌باشند؛ البته ساختار سیاسی کشور، اخلاق سیاسی مسئولان، کاهش گرایش‌های سیاسی در بین دانشجویان و حتی اساتید و وجود جریان‌های سیاسی در دانشگاه‌ها که باعث فشار به طرف مقابل و محدودیت در بیان مسائل مرتبط با گروه خودی می‌شوند، از دیگر دلایل سیاسی است که باعث کاهش رونق و توسعه کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها شده است.

در حوزه موانع اجتماعی توسعه کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها می‌توان اولین مقوله را کاهش کنشگری کنشگران اجتماعی مطرح نمود. درواقع کنشگران اجتماعی جامعه دانشگاهی که شامل دانشجویان و اساتید و حتی مسئولان اجرایی در دانشگاه‌ها می‌باشند، متأسفانه کنشگریشان به‌شدت کاهش داشته است.

در‌حال‌حاضر شرایط در دانشگاه‌ها به‌گونه‌ای رقم خورده که اکثر دانشجویان گرایش خود را برای حضور در فعالیت‌های اجتماعی کم‌رنگ نموده و فعالیت‌های خود را بیشتر به فضای مجازی معطوف نموده‌اند که این رویکرد باعث کاهش فرهنگ مطالعه و سطح علمی دانشجویان نیز شده است.

الزام‌های راهبردی رفع موانع توسعه کرسی‌های آزاداندیشی

اصلی‌ترین و ضروری‌ترین راهکار جهت توسعه کرسی‌های آزاداندیشی تدوین و تبیین سند راهبردی می‌باشد که به‌عنوان سند بالادستی و مرجع بتواند سیاست‌های کلی را در این زمینه مشخص کند، یعنی در این سند وظایف بخش‌های امنیتی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، صداوسیما و همچنین دانشگاه‌ها در آن تشریح گردد تا دانشجویان و برگزارکنندگان کرسی‌ها بتوانند با استناد به آن موانع مختلف را از سر راه برگزاری صحیح کمّی‌وکیفی کرسی‌ها بردارند. درواقع با اتکاء به این سند مسیر برای سایر درخواست‌ها نیز هموار‌تر گردد.

شورای عالی انقلاب فرهنگی با همکاری وزارت علوم و سایر دستگاه‌های دخیل در بحث آموزش عالی نیز با در نظر گرفتن سیاست‌های راهبردی می‌بایست اساتید، دانشجویان و دانشگاه‌های برگزارکننده و مسئولان آنها را مورد حمایت‌های مادی و معنوی قرار داده و رونق بیشتری به کرسی‌ها بدهند.

 نهادهای نهادهای امنیتی و قوه قضائیه نیز باید رویکردهای خود را تغییر و به‌گونه‌ای برخورد نمایند که کسانی که دیدگاه‌های جدید و آسیب‌های موجود در جامعه را بیان می‌نمایند، دچار هزینه امنیتی و قضایی نشودند و در خصوص اظهارنظر مورد تهدید قرار نگیرند، درواقع تمام نهادهای حاکمیت باید گوش شنوایی ایجاد نمایند تا صحبت‌های مطرح شده در کرسی‌های آزاداندیشی که توسط دانشجویان، اساتید، اندیشمندان و نخبگان مختلف مطرح می‌شود را بشنوند و زیرساخت‌های مناسب قانونی برای اجرای خواسته مقام معظم رهبری را فراهم نمایند.

در زمینه مقابله با جنگ شناختی دشمن نیز راه‌حل توصیه شده توسط خبرگان این پژوهش برگزاری کرسی‌ها است است. در این زمینه مقام معظم رهبری با شناخت درست این راهبرد بیان می‌دارند که: «در این جنگ بی‌امانی که وجود دارد بین اسلام و کفر، بین حق و باطل، بین روایت دروغ و حقیقت ـ این جنگی است بین این‌ها ـ ما در کجای این جبهه قرار داریم و حضور داریم؟» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مداحان، 3/11/1400).

یافته‌های پژوهش که مورد اجماع خبرگان جامعه آماری قرار گرفته است، الزام‌های راهبردی ذیل را برای ترویج کرسی‌های آزاداندیش در دانشگاه‌ها توصیه می‌کند:

1- توسعه و بسط فرهنگ آزاداندیشی: فرهنگ آزاداندیشی را می‌توان مجموعه‌ای از قوانین و مقررات؛ آداب و رسوم و ویژگی‌های آزاداندیشی را قلمداد نمود. مصاحبه‌گر آن نیز به کرات از مقوله فرهنگ آزاداندیشی به‌عنوان عنصر کم‌رنگی که نیاز به تقویت دارد نام برده اند. باتوجه به آموزه‌های محکم اسلامی در حمایت از آزاداندیشی بایستی اساساً جمهوری اسلامی و نظام سیاسی ایران به‌عنوان مدافع جریان آزاداندیشی مطرح و شبهات پیرامون آن مرتفع شود. اقدام‌های تبیینی در این زمینه می‌تواند در قالب اساسنامه و سازوکارهای مرتبط در اسناد بالادستی و همچنین در خلال برگزاری کرسی‌ها و یا ظرفیت‌های رسانه‌ای دانشجویی و دانشگاهی صورت گیرد.

2- اصلاح نگاه و ایجاد انگیزه در مسئولان دانشگاه‌ها: نظر به روحیه حفظ وضع موجود و اجتناب از اتفاق‌های ناگوار در برگزاری اندکی از کرسی‌های آزاداندیشی، متأسفانه برخی مدیران میل و رغبت و انگیزه کافی برای برگزاری کرسی آزاداندیشی را در دانشگاه‌های خود را ندارد. درواقع مطالبه بحق کشور با این چالش ذهنی مدیران دانشگاه‌ها تبدیل به یکی از محورهای جنگ شناختی و عملیات روانی دشمن است و فضای سیاسی کشور و حاکمیت متهم به هراس از برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی می‌شوند؛ لذا آزاداندیشی که مطالبه مقام معظم رهبری است باید دغدغه و اولویت اول مسئولان مسئولان و دانشگاه‌ها بشود. سازوکار اجرایی آن قرارگرفتن مسئله کرسی‌ها در دسته‌بندی و طبقه‌بندی دانشگاه‌ها به‌عنوان ملاک و شاخص امتیازدهی است. یعنی یکی از ملاک‌های دانشگاه تحول‌یافته تعداد برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی باشد.

3- ایجاد ظرفیت‌های تبلیغی ـ تبیینی کرسی‌های آزاداندیشی: درصورتی‌که بخش زیادی از موانع ساختاری شناسایی‌شده مرتفع شود و جلسات کرسی‌ها نیز به‌صورت مطلوبی برگزار شود؛ اما بازتاب و ظهور مناسبی در فضای رسانه‌ای و افکار عمومی به‌ویژه محیط‌های دانشگاهی نداشته باشد، نمی‌توان انتظار داشت که در جهاد تبیین و مقابله با جنگ شناختی دشمن توفیقی حاصل شود. ایجاد رسانه‌های تخصصی، فراگیر و با دایره مخاطبان گسترده از الزام‌های تحقق تبیین صحیح مسئله آزاداندیشی و پیشگامی حاکمیت در اهمیت دادن به مسئله آزاداندیشی است.