دوفصلنامه علمی «دین و ارتباطات»، سال سی‌ویکم، شماره اول (پیاپی 65)، بهار و تابستان 1403، مقاله پژوهشی، صص. 1-38

تاریخ دریافت: 22/06/1402                        تاریخ پذیرش: 14/09/1402

پیاده‌روی اربعین به‌مثابه یک رسانه برای جامعه تشیع

ارسلان ویسی^*

محسن شاکری‌نژاد**

هادی البرزی***

چکیده

پیاده‌روی اربعین به‌ویژه شکل توسعه‌یافته آن در دهه گذشته از مناسک دینی غیرواجب شیعیان است که هرساله در زمان و مکان مشخصی برگزار (تکرار) شده و از پشتوانه سنتی برخوردار است. با نظر به اینکه اربعین منسکی فراجنسیتی، فراسنی و فراقالبی است، می‌توان آن‌را از دیدگاه‌های مختلف ازجمله دیدگاه رسانه‌ای مطالعه نمود. هدف پژوهش حاضر مطالعه پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک رسانه است، که این هدف در دو مرحله دنبال شده است: در وهله اول برای دستیابی به‌کارکردهای رسانه‌ای پیاده‌روی اربعین از روش تحلیل مضمون استفاده شده و داده‌های حاصل از مصاحبه عمیق با اساتید و خبرگان حوزه علوم ارتباطات و رسانه و آئین و مناسک در سه مرحله توصیفی، تحلیلی و تفسیری به روش وُلکات کدگذاری شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد پیاده‌روی اربعین دارای 5 کارکرد بسیج اجتماعی، سرگرمی، تداوم و استمرار، همبستگی و ارتباط و اطلاع‌‌رسانی است که از مجموع 42 کد تحلیلی و با مقایسه آن‌ها به‌دست آمده‌اند. سپس در مرحله دوم این یافته‌ها با کارکردهای رسانه‌ای از دیدگاه دنیس ‌مک‌کوایل مقایسه و تطبیق داده شده‌اند. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که کارکردهای رسانه‌ای اربعین با کارکردهای رسانه‌ای مک‌کوایل مطابقت داشته و منسک پیاده‌روی اربعین را می‌توان به‌مثابه یک رسانه برای جامعه تشیع دانست.

واژگان کلیدی: پیاده‌روی اربعین، رسانه، مناسک، کارکردهای رسانه، شیعه.

مقدمه

مناسک در تعریفی جامع، به فعالیت‌هایی گفته شده که دارای ویژگی‌های نمادین بودن، سنتی بودن، تکراری بودن (Grimes, 2000, p. 261)، داشتن قواعد، تعلق به زمان و مکان خاص و جمعی بودن هستند. نگاهی تاریخی به پیاده‌روی اربعین نشان می‌دهد که سابقه آن به دو رویداد مهم پیوند خورده است. 40 روز پس از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانشان، اهل بیت امام از شام به کربلا برگشتند و همزمان با این اتفاق جابر بن عبدالله انصاری به همراه عطیه بن سعد عوفی مسیر مدینه تا کربلا را با پای پیاده طی کرده و مزار امام حسین (علیه‌السلام) را زیارت می‌کنند (طبری، 1420ق، ص. 125). از این زمان به بعد شیعیان به دلایلی همچون احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و اعمال و گفتار علمای شیعه همواره به برگزاری این مراسم اهتمام ورزیده‌اند، گرچه این امر اغلب دشواری‌ها و ممانعت‌هایی برای انجام‌دهندگان آن به همراه داشته است.

پیاده‌روی اربعین به‌ویژه به شکل توسعه‌یافته آن در دهه گذشته یک منسک دینی است؛ زیرا بنا به تعریفی که ذکر شد این مراسم هر سال در روزهای مشخصی برگزار (تکرار) می‌شود، بایدها و نبایدهایی (قواعد) توسط مخاطبان و مشارکت‌کنندگان آن رعایت شده، دارای ماهیتی دینی است که در دو بخش محتوایی و نمایشی ظهور و بروز یافته و دارای پشتوانه سنتی است. با توجه به اینکه اربعین مناسکی فراجنسیتی، فراسنی و فراقالبی است که زنان و مردان امکان حضور همزمان در آن را دارند، طیف گسترده سنی مشارکت‌کننده آن هستند و ماهیتی متکثر دارد که امکان حضور انفرادی و جمعی به شکل‌های مختلف در آن فراهم است (مظاهری، 1397، صص. 54-56) می‌توان آن را از دیدگاه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، رسانه‌ای و سیاسی بررسی نمود.

اگر از رویکرد کارکردگرایانه پیاده‌روی اربعین را بررسی کنیم، این منسک دارای کارکردهایی است که هرکدام از آن‌ها در جهت حفظ نظم و ساختار اجتماعی نقشی ایفا می‌کنند. از طرفی، هر رسانه با تولید، بازتولید و توزیع معرفت در گستره‌ای وسیع از مفاهیم و معانی با مجموعه‌ای از نمادها مرتبط است که ارجاع‌دهنده به تجارب اجتماعی است. این درک افراد را توانا کرده تا به تجربه خود معنا داده و جهان‌بینیشان را شکل دهند و در انباشت معرفت گذشته و استمرار فهم جاری شریک شوند (Mcquail, 1987). به‌نظر می‌رسد در پیاده‌روی اربعین نیز هر فرد می‌تواند خود یک ارتباط‌گر و رسانه باشد که نقش فرستنده و تولیدکننده محتوا را بر عهده داشته باشد و مانند یک رسانه این رویداد را نمایش داده یا بازنمایی ‌کند و در ساختار بزرگ‌تری همه افراد مشارکت‌کننده به‌واسطه نقش‌هایی که بر عهده دارند، ذیل یک نظام اجتماعی که در اینجا منظور رسانه است گردهم‌آمده و یک رسانه را تشکیل ‌دهند؛ بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک رسانه است.

این هدف در دو مرحله دنبال می‌شود: ابتدا با تکیه به رویکرد کارکردی هر نظام اجتماعی، کارکردهای پیاده‌روی اربعین احصاء خواهد شد و سپس برای اینکه موضوع پژوهش در چهارچوبی علمی و نظری به مقصود برسد و نتیجه مطلوبی حاصل گردد. پس از احصاء کارکردهای پیاده‌روی اربعین، آن‌‌ها با نظریه کارکردهای رسانه‌ای از نظر دنیس مک‌کوایل مقایسه و تطبیق داده خواهند شد تا مشخص شود آیا می‌توان پیاده‌روی اربعین را به‌مثابه یک رسانه پنداشت. مطالعه و تحلیل رسانه‌ای پیاده‌روی اربعین با این رویکرد در وهله اول باعث تولید ادبیات نظری مناسبی درباره این موضوع خواهد شد و می‌تواند پژوهش در این حوزه را از سطح مشاهده و توصیف یک قدم به جلو ببرد، از‌سویی‌دیگر نیز گستره کارکردهایی که پیاده‌روی اربعین دارد را برای پژوهشگران، متولیان رسانه و تصمیم‌گیران روشن می‌کند؛ بنابراین با توجه به ضرورت و اهمیت پژوهش یک سؤال این است که کارکردهای پیاده‌روی اربعین کدام‌اند؟ و از سوی‌دیگر آیا پیاده‌روی اربعین را می‌توان به‌مثابه یک رسانه دانست؟

1. پیشینه پژوهش

جست‌وجو و بررسی مطالعات گذشته مرتبط با موضوع «اربعین به‌مثابه یک رسانه» حاکی از آن است که کار مشابهی با نظر به رویکرد پژوهش حاضر موجود نیست؛ اما در چند مطالعه به طرق مختلف و در اثنای آن‌‌ها کارکردهای اربعین از منظرهایی مانند اجتماعی، سیاسی و... احصاء شده‌اند که هدف هیچ‌کدام از این مطالعات دستیابی به‌کارکردهای اربعین از لحاظ رسانه‌ای و با توجه به یک رویکرد نظری در علوم ارتباطات نبوده است. در ادامه به اختصار به معرفی این پژوهش‌ها پرداخته می‌شود.

جدول (1): معرفی و بررسی پژوهش‌های پیشین

2. مرور نظری و مفهومی

در پژوهش‌هایی که با رویکرد کیفی انجام می‌شوند نظریه به شکل انتزاعی آن به‌کار برده نمی‌شود و حساسیت نظری فراهم‌کننده چهارچوبی از مفاهیم برای حرکت محقق در مسیر پژوهش است. حساسیت نظری آن چیزی است که محقق را از سطح توصیفی به سطح تحلیلی سوق می‌دهد. در این‌باره گلیزر و استراوس[1] (1967) می‌گویند که پژوهشگر به واقعیات به‌صورت تخته‌سنگی سفید نگاه نمی‌کند، او باید یک چشم‌انداز داشته باشد تا به کمک آن بتواند داده‌های مرتبط را مشاهده و مقوله‌های مشخصی را با موشکافی خود از داده‌ها تفکیک کند. بر‌همین‌اساس در پژوهش حاضر مفاهیم رسانه، مناسک و اربعین مطرح شده‌اند و کارکرد رسانه نیز به‌عنوان هسته اصلی پژوهش به‌شکل تحلیلی بیان شده است.

2-1. کارکردهای رسانه

از منظر کارکردگرایانه جامعه متشکل از شبکه سازمان‌یافته‌ای از گروه‌های در حال همکاری است که اعضای آن از قوانین و ارزش‌های مشترکی که مورد توافق آن‌هاست پیروی می‌کنند. جامعه از نگاه کارکردی به‌شکل کل مرکب از اجزاست که در بقای آن همه اجزا سهم دارند، گرچه امکان تغییر اجزا و کل وجود دارد؛ اما این تغییر تدریجی است و پس از آن جامعه باز هم به تعادل برمی‌گردد. این رویکرد در تلاش است ماهیت به‌هم‌پیوسته یک نظام اجتماعی در کلیت آن بررسی و فهم شود. جان‌مایه رویکرد کارکرگرایانه بر این امر استوار است که کلیه نهادهای اجتماعی ادامه حیاتشان بسته به‌کار یا وظیفه‌ای است که در نظام اجتماعی عهده‌دار هستند و این امر را دنبال می‌کند که یک ساختار مشخص چه نیازهایی از نظام گسترده را برطرف می‌کند. رسانه یکی از اجزا مجموعه نظام اجتماعی است که ارتباط‌دهنده بخش‌های مختلف آن است و در کنار تأمین نظم و یکپارچگی درونی نظام، امکان پاسخگویی را در این نظام در شرایط مختلف فراهم می‌آورد؛ بنابراین تجزیه‌وتحلیل کارکردهای رسانه‌ بر نقش آن‌ها در حفظ نظم و ساختار اجتماعی متمرکز است و مجموعه این نقش‌هاست که کارکردهای رسانه را مشخص می‌کند.

هارولد لاسول، محقق ارتباطات اولین کسی بود که دسته‌بندی منظمی از کارکردهای رسانه ارائه داد. او «نظارت بر محیط»، «همبستگی اجتماعی» و «انتقال میراث فرهنگی» را سه کارکرد رسانه‌ها عنوان کرد (لاسول[2]، 1383، ص. 59). همچنین بعدها چارلز رایت به سه کارکرد مذکور، کارکرد سرگرمی را اضافه کرد (مهدی‌زاده، 1389، ص. 49). می‌توان گفت این چهار کارکرد رسانه که لاسول و رایت عنوان کردند هسته اصلی کارکردهای رسانه بوده‌اند و اغلب محققانی که بعدها درباره کارکردهای رسانه‌ای مطالعه و آن‌را گسترش داده‌اند، این چهار کارکرد را در بیان خود به اشکال و اسامی مختلف آورده‌اند. بااین‌حال یکی از کامل‌ترین و مقبول‌ترین دسته‌بندی کارکردهای رسانه، مربوط به‌کارکردهای اجتماعی رسانه‌ها دنیس مک‌کوایل است. او کارکردهای اجتماعی رسانه را این‌گونه بیان کرده است:

الف) اطلاع‌رسانی

1- تأمین اطلاعات درباره رویدادها و شرایط موجود در جامعه و جهان

2- اشاره به روابط قدرت

3- تسهیل نوآوری، سازگاری و پیشرفت

ب) همبستگی

1- تبیین، تفسیر و اظهارنظر درباره معنای رویدادها و اطلاعات

2- جلب حمایت برای قدرت و هنجارهای موجود و جاافتاده

3- اجتماعی کردن

4- هماهنگ کردن فعالیت‌های مجزا

5- ایجاد وفاق اجتماعی

6- تنظیم اولویت درجات و اشاره به شأن نسبی مردمان/ تنظیم اولویت و اشاره به منزلت نسبی [مردم]

پ) پیوستگی و تداوم

1- بیان فرهنگ مسلط و به‌رسمیت شناختن خرده‌فرهنگ‌ها و تحولات جدید فرهنگی

2- تحکیم و حفظ ارزش‌های مشترک

ت) سرگرمی

1- تأمین سرگرمی، انحراف توجه از واقعیات و آرامش

2- کاستن از تنش‌های اجتماعی

ث) بسیج

1- تبلیغ و ترویج اهداف جامعه در زمینه سیاست، جنگ، توسعه اقتصادی کار و گاهی اوقات دین (مک‌کوایل، 1382، صص. 105-110).

2-2. رسانه

واژه رسانه در ایران برای اولین‌بار توسط مجید تهرانیان وضع شد. در تعریف او رسانه وسیله‌ای است که پیام را به گروه کثیری از افراد می‌رساند و شامل رسانه‌هایی مانند: تلویزیون، کتاب، کتابخانه، هیئت و... می‌شود، نکته مهم در اینجا نقش توسعه‌ای است که برای رسانه در نظر گرفته شده است (خانیکی، 1394)؛ اما در مورد چیستی رسانه‌ می‌توان از نظرگاه‌های متفاوت (تاریخی، فنی، اجتماعی، فرهنگی و...) آن‌را تعریف کرد؛ برای مثال رسانه‌های ارتباط جمعی بدین‌معنا اشاره دارند که «فرستنده‌ها و گیرندگان نمی‌توانند به شکل حضوری با هم تعامل کنند» (Luhmann, 2000, p. 2). واژه جمعی در اینجا به دریافت جمعی از رسانه‌هایی همچون تلویزیون، رادیو و... برمی‌گردد. بااین‌حال الزامی نیست که رسانه‌ها حتماً جمعی باشند تا رسانه قلمداد شوند، این امر به یک معنای تاریخی از رسانه (به شکل مفرد) به‌عنوان ماهیتی واسطه‌ای یا یک عامل اشاره دارد. پیش از عصر رسانه‌های جمعی، اصطلاح رسانه به‌معنای چیز یا فردی بود که بین یک شیء (پیامی که فرستاده می‌شد) و یک شخص (گیرنده پیام) قرار داشت و این معنا در زبان برتون[3] (1621) با بیان اینکه برای بینایی شیء، عضو و واسطه لازم است به‌خوبی بیان شده است (لافی[4]، 1396، ص. 2). همچنین می‌توان رسانه‌ها را بر اساس رسانه‌های عمومی (رسانه‌های شخصی و هویتی) و رسانه‌ها به‌مثابه ابزار ارتباطی دسته‌بندی کرد (گیدنز[5]، 1388). بر‌همین‌اساس رسانه‌های عمومی می‌توانند معرف هویت و سبک زندگی افراد باشند و هریک از مؤلفه‌های شخصیتی و هویتی ذیل مفهوم سبک زندگی می‌تواند یک رسانه هویتی باشد. از سوی‌دیگر امروزه با توجه به فزونی اطلاعات هر آنچه درباره جامعه یا جهان زندگی می‌دانیم از راه رسانه‌ها انتقال پیدا می‌کند که در این معنا رسانه ابزار اطلاعاتی است.

2-3. مناسک

2-3-1. معنای لغوی مناسک

مناسک جمع مَنسِک اسم مکان به‌معنای گوشه عزلت و از ریشه نَسَکَ و نَسُکَ به‌معنای پارسا شدن است که به‌معنای جاهای عبادت، عبادت‌ها و عبادت کردن نیز آمده است (آذرتاش، 1379؛ معین، 1380 و دهخدا، 1332). همچنین مناسک معادل واژه Ritual است. آلن بیرو معتقد است این واژه به کلمه لاتین Ritus با ریشه Ar در زبان هند و اروپا برمی‌گردد. در نظر او مناسک اغلب به کیش و آئین‌های خاصی اشاره داشته و شامل طرز تلقی‌ها، حرکات و اعمالی است که برای هماهنگی و ارتباط با نیروهای نامرئی و طبیعی و آرام کردن آن‌ها انجام می‌شود (بیرو، 1370، ص. 26).

2-3-2. مناسک

درباره مناسک رویکردهای متفاوتی وجود دارد که بنا به هرکدام تعریفی از آن ارائه می‌شود، در این پژوهش به‌جای تعریفی کلی از مناسک بر اساس ویژگی‌های مشترک این رویکردها مناسک تعریف شده است. براین‌اساس مناسک فعالیتی‌هایی دارای ویژگی‌های نمادین بودن، سنتی بودن، تکراری بودن، کلیشه‌ای بودن (Grimes, 2000, p. 261)، تعلق به زمان و مکان مشخص (گوثالس[6]، 1382، ص. 152) و جمعی بودن هستند. همچنین از منظری می‌توان مناسک را به دو دسته مناسک دینی و غیردینی تقسیم‌بندی کرد (خجسته و کلانتری، 1386) که با نظر به هدف پژوهش در اینجا به مناسک دینی پرداخته می‌شود. دین متشکل از دو رکن مشترک و اساسی باورها و اعمال است. باورها جلوه‌ای از عقاید و اعمال نِمُوی از کنش اجتماعی است. مناسک بخشی از این کنش‌های اجتماعی منبعث از اعمال هستند که بخشی مهم و جدایی‌ناپذیر از دین را تشکیل داده‌اند. رادکلیف براون[7] معتقد است که برای شناخت دین باید به مناسک دینی توجه کرد (همیلتون[8]، 1377، ص. 199). مناسک بستر ایجاد‌کننده ایمان هستند و ایمان در جریان آن‌ها ایجاد می‌شود، آن‌ها مفاهیم کلی مذهبی را دسته‌بندی و برای پذیرش و الزام به این مفاهیم مرجعیت‌سازی می‌کنند (همیلتون، 1377، ص. 278). پس مناسک به‌مثابه اعمال دینی به مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات مبتنی است که خود این امر ابزاری برای ایحاد معرفت دینی و مبنایی برای ایمان مذهبی است. هر منسک دارای دو جزء محتوایی و نمایشی است که گرچه تا حد زیادی با هم همراه‌ هستند و همزمان اجرا می‌شوند؛ اما می‌توان میان آن‌ها تمایز گذاشت. بخش محتوایی به باور و عقاید بازمی‌گردد و بخش نمایشی ناظر به نمادها و ابژه‌هاست. نمادها و ابژه‌ها حضور پررنگی در مناسک دارند و کارکرد آن‌ها هویت‌بخشی و ایجاد تمایز برای هر منسک است؛ برای مثال در پیاده‌روی اربعین موکب، پرچم، تمثال‌ها و... نماد و ابژه‌های نمایشی و عقاید و اعمالی مانند: خواندن زیارت و ادعیه و... مربوط به قسمت نمایشی می‌شوند. در باب رابطه مناسک و مخاطب نیز باید گفت: این رابطه عقلانی و استدلالی محض نیست و برای مخاطب بیش از استدلال منطقی، حقیقت و سودمندی، احساس رضایت اخلاقی ناشی از انجام و به‌جاآوردن مناسک اهمیت دارد.

2-3-3. نظریه‌های مناسک

الف) مناسک از نظرگاه دورکیم

در نگاه دورکیم[9] دین نظامی متشکل از اسطوره‌ها، باورها و مناسک است که به‌وسیله سیرت پدیده‌های بنیانی که آن‌را تشکیل داده‌اند قابل شناسایی است. او دین را به دو قسمت باور و مناسک تقسیم کرده است که مناسک رو به عمل دارد، عملی که خود خواهنده و تنظیم‌کننده است و باور رو به اندیشه دارد. مناسک مجموعه اعمالی منظم و تکراری است که فقط نظامی متشکل از علامت‌ها نیست که ایمان با آن نمود بیرونی پیدا کند بلکه مجموعه وسایلی است که ایمان و احساس دینی با آن‌ها ایجاد شده و متناوب تکرار می‌گردد. دورکیم دین را نه‌تنها یک نظام اعتقادی بلکه به‌عنوان یک منبع حرکت‌زای اجتماعی و آرمان‌پردازی جمعی می‌داند، شاخصه دین از نگاه او تأثیر حرکت‌زایی است که بر وجدان انسان‌ها دارد، به‌عبارتی همین دیدگاه تبیین‌کننده ماهیت مناسک و جمع شدن انسان‌ها و ایجاد پیوند مشترک است. رویکرد دورکیم به مناسک رویکردی سیستمی و کل‌گرایانه است که در آن هر منسک در جامعه‌ای بزرگ‌تر معنا می‌یابد و با مناسک دیگر آمیخته می‌شود (دورکیم، 1383).

ب) مناسک از نظرگاه گیرتز

گیرتز[10] بیش از آنکه به باورها در دین بپردازد توجه خود را معطوف به مناسک کرده است. در نگاه او مناسک پدیدآورنده واقعی بودن آموزه‌های دینی و بی‌عیب و نقص بودن آن‌هاست. جهان زیسته شده (اخلاق) و جهان‌بینی به‌وسیله مجموعه‌ای از صُوَر نمادین در مناسک به یکدیگر پیوند می‌خورند. او مناسک را دروازه ورود انسان به امر قدسی می‌داند که زندگی آن‌ها در اثر آن تحول پیدا کرده و فرد به‌واسطه آن وارد مرحله جدیدی از زندگی می‌شود. به سخنی مناسک از نگاه گیرتز تولیدکننده امر قدسی‌اند. او همچنین در پاسخ به این سؤال که چرا افراد در مناسک شرکت می‌کنند، به دلایل اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناسانه اشاره می‌کند. برای گیرتز مناسک از مؤلفه‌های اساسی دین هست و دین نظامی از نمادها در بافت مناسک است (Geertz, 1973).

پ) مناسک از نظرگاه اندیشمندان اسلامی

1- مناسک از نظرگاه علامه جعفری: علامه محمدتقی جعفری در یک تعریف جامع و مفصّل از دین اسلام دین‌داری را دارای دو رکن اساسی اعتقادات و احکام و تکالیف می‌داند که رکن دوم به دو بخش اخلاقیات و احکام فقهی تقسیم شده است. همچنین احکام فقهی خود شامل دو بخش یعنی احکام اولیه و احکام ثانویه است (جعفری، 1378، صص. 118-119). بنا بر تعریف علامه جعفری از دین اسلام، مناسک همبسته و نشئت‌گرفته از رکن اعتقادات، بخش مهمی از احکام و تکالیف است که در ساحت اخلاقیات و به‌شکل احکام فقهی نمایان است. مناسک هم شامل احکام فقهی اولیه و هم احکام فقهی ثانویه است.

2- مناسک از نظرگاه علامه طباطبایی: علامه سیدمحمدحسین طباطبایی دین را عقاید و دستورهای علمی و اخلاقی عنوان می‌کند که پیامبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آورده‌اند (طباطبایی، بی‌تا). علامه طباطبایی می‌نویسد: اسلام مورد تقاضای ابراهیم، تمام مراتب عبودیت و تسلیم تمام‌عیار عبد در برابر خداست و این مرتبه گرچه در اختیار انسان است که می‌تواند از طریق مقدمات بدان برسد. لیکن وصول به آن برای انسان عادی و با توجه به احوال متعارف قالبی، همانند دیگر مقامات ولایت و مراحب عالیه امری ناممکن می‌نماید، به‌نحوی‌که در ردیف امور بیرون از اختیار انسان به‌شمار می‌رود و تنها با اراده الهی ممکن خواهد بود و از این‌رو از خدا درخواست رسیدن به آن مقام را نمود. علامه طباطبایی با اشاره به «رنا» در «أرِنا مَناسِکَنا» می‌نویسد که با تعبیر «رنا» می‌خواستند که حقیقت آن اعمال به آن‌ها نشان داده شود نه تعلیم تکالیف؛ زیرا این وحی تسدیدی است و وحی تشریعی نمی‌باشد (طباطبایی، بی‌تا، ص. 283).

3- مناسک از نظرگاه امام موسی صدر: امام موسی صدر با رویکردی نو و به‌روز به مناسک، قرائتی پویا و بالنده از مناسک مسلمانان و مشخصاً شب قدر و ماه رمضان را ارائه می‌کند. ایشان با نهیب و هشداری، عدم توجه به رسالت‌های جدید مناسک دینی را یادآوری می‌کند و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا نقش راهبردی مناسک در هدایت انیان به پایان رسیده است و به پاره‌ای آئین‌ها، یادگارها و سرگرمی‌ها تبدیل شده است؟ امام موسی صدر با بررسی قرائت‌های مختلف از مناسک شب قدر و اشاره به این موضوع که نباید از چهارچوب متناسب با معنای قرآنی و اسلامی خارج شد، شب قدر را به‌عنوان یک منسک با مفهوم روزه در ماه رمضان مرتبط می‌داند و شب قدر نتیجه‌ تکامل در این دوره و بازه زمانی است؛ فلذا روایاتی همچون تعّین عملکرد انسان در یک شب با این رویکرد سازگار است (صدر، 1397).

2-4. اربعین

2-4-1. معنای لغوی اربعین

در لغت اربعین به‌معنی چهلم است (دهخدا، 1372ف ص. 1373) این واژه در فرهنگ عامه به‌معنای چهلم یا چله به‌کار رفته و از نوعی تقدس برقرار است؛ اما آشناترین مفهوم و معنایی که این واژه با خود به همراه دارد (به‌ویژه برای جامعه شیعه)؛ بیستم ماه صفر سال 61 هجری قمری مصادف با چهلمین روز شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانشان است.

2-4-2. اربعین

چهل روز پس از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانشان دو رویداد مهم اتفاق افتاد؛ یکی بازگشت اهل بیت امام از شام به کربلا و دیگری رسیدن جابر بن عبدالله انصاری و عطیه بن سعد عوفی به مزار امام حسین (علیه‌السلام) و شهدای کربلا که از مدینه این مسیر را پیاده طی کرده بودند (طبری، 1420ق، ص. 125). بعد از این رویدادها محبان امام حسین (علیه‌السلام) به تأسی از سخنان ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و اعمال علمای شیعه در دوران مختلف به انجام این سنت و مراسم در این بازه زمانی اهتمام ورزیده‌اند؛ البته این امر در اغلب مقاطع تاریخی به غیر از چند استثناء (همچون دوران صفویه) با دشواری‌هایی برای انجام‌دهندگان آن همراه بوده است؛ برای نمونه در دوران حاکمیت رژیم بعث به‌شدت از برگزاری اربعین ممانعت به‌عمل می‌آمد (رحمانی، 1392، صص. 31-32). منظور از پیاده‌روی اربعین حرکت عده زیادی از مسلمانان شیعه (و محبان امام حسین (علیه‌السلام) از مذاهب و ادیان دیگر) از شهر نجف به‌سوی کربلا در مسیری حداقل به‌ طول 80 کیلومتر و با پای پیاده و جمع شدن آن‌ها (به‌صورت تدریجی) در چهلمین روز شهادت حسین بن علی (علیه‌السلام) است. گرچه پیاده‌روی اربعین یک آئین و منسک مذهبی ابداع شده شیعیان عراق است که با فرهنگ و آداب و رسوم آن‌ها عجین شده است؛ اما در سال‌های گذشته این منسک توسعه یافته است و اکنون شیعیان سراسر جهان (به‌ویژه ایران) با جمعیتی بیش از 20 میلیون نفر در آن شرکت می‌کنند و پیاده‌روی اربعین به یک ابررویداد تبدیل شده است.

2-4-3. اربعین و مناسک

یکی از مهم‌ترین مناسک جمعی جامعه شیعه، مناسک عزاداری است. محتوای این مناسک گفتمان دینی خاصی را به‌وجود آورده که از آن به گفتمان کربلا یاد می‌شود. گفتمان کربلا گفتمانی است که دال برتر آن واقعه کربلا و روایت عاشورا توسط شیعیان به‌وسیله صُوَر مختلف مناسک عزاداری است (رحمانی، 1392). امروزه راهپیمایی اربعین را می‌توان مهم‌ترین شکل این گفتمان قلمداد کرد که به‌ویژه در دهه گذشته باعث فربهی مناسک شیعی نسبت به هر زمان شده است.؛ بنابراین راهپیمایی اربعین (علی‌الخصوص به شکل توسعه‌یافته آن در دهه گذشته) از مناسک دینی غیرواجب شیعیان است؛ زیرا بنا به ویژگی‌هایی که در تعریف مناسک آمده است این مراسم هرساله در مکان و زمان مشخصی برگزار (تکرار) می‌شود، دارای بایدها و نبایدهایی است که توسط مخاطبان و مشارکت‌کنندگان آن رعایت می‌شود، دارای وجهی دینی است که در دو ساحت محتوایی و نمایشی ظهور و بروز پیدا می‌کند و دارای پشتوانه سنتی است. این منسک مناسکی فراجنسیتی، فراسنی و فراقالبی است که زنان و مردان امکان حضور در آن را دارند، طیف گسترده‌ای سنی مشارکت‌کننده آن هستند و ماهیتی متکثر دارد که امکان حضور انفرادی و جمعی به شکل‌های مختلف در آن فراهم است (مظاهری، 1397، صص. 54-56).

3. روش پژوهش

انتخاب رویکرد و روش مناسب انجام پژوهش یکی از مسائل مهمی است که محققان باید با نظر به موضوع پژوهش و محدودیت‌ها آن‌را گزینش کنند. این پژوهش با رویکرد کیفی انجام شده است. از نظرگاه پارادایمی رویکرد کیفی عمدتاً بر الگوواره تفسیرگرایی برساخت‌گرایی اجتماعی استوار است که به همه مراحل تحقیق کیفی از بیان مسئله تا تحلیل داده‌های کیفی جهت می‌دهد (Denzin  & Lincoln, 2005; Berg, 2006). تحقیق کیفی به تحقیق‌هایی گفته می‌شود که یافته‌های آن از راه فرایندهای آماری و با اهداف کمّی‌سازی به‌دست نیامده باشد (استراوس و کوربین[11]، 1385). به‌طورکلی هر پژوهش کیفی از سه جزء اصلی گردآوری داده‌ها، روش تحلیل داده‌ها و یافته‌ها تشکیل می‌شود. داده‌های کیفی به دو دسته داده‌های دیداری ـ مشاهده‌ای و شنیداری ـ متنی تقسیم می‌شوند، داده‌های گردآوری شده پژوهش از نوع شنیداری ـ متنی هستند؛ داده‌های شنیداری ـ متنی از طریق روش‌های مصاحبه (انواع آن) و تحلیل اسناد و مدارک گردآوری می‌شوند. در این پژوهش با توجه به موضوع و محدودیت‌های پیش‌رو، از روش‌های مصاحبه عمیق (ساخت‌نیافته) و مقایسه تطبیقی استفاده شده است. مصاحبه عمیق مشارکت معناساز میان مصاحبه‌کننده‌ها و پاسخ‌دهندگانشان است و نوع خاصی از گفت‌و‌گو برای تولید دانش تلقی می‌شود (هنیک[12] و دیگران، 1394) که در آن می‌توان اطلاعات عمیق و کاربردی درباره موضوعات حساس به‌دست آورد (سعدی‌پور، 1400، ص. 53). درواقع وجه تمایز مصاحبه عمیق با صُوَر دیگر مصاحبه غنای اطلاعاتی افزوده در آن است (لیندلوف و تیلور[13]، 1388). با توجه به هدف اصلی مقاله که احصاء کارکردهای مناسک اربعین است جامعه مورد بررسی پژوهش اساتید و خبرگان ارتباطات، محققان و پژوهشگران حوزه آئین و مناسک و نویسندگان کتاب‌های مرتبط با حوزه مذکور است. همچنین روش نمونه‌گیری پژوهش، از نوع نمونه‌گیری مبتنی بر معیار و هدف‌مند است. پاتون[14] تأکید می‌کند که هیچ قاعده‌ای برای تعیین اندازه نمونه در تحقیق کیفی وجود ندارد و اندازه نمونه به موضوع، هدف و آنچه محقق می‌خواهد بداند بستگی دارد، بر‌همین‌اساس تا زمانی‌که به سؤال‌ها پاسخ داده شد و اطلاعات جدیدی احصاء نشد با 10 نفر از جامعه آماری مذکور مصاحبه انجام شد (Patton, 1986, p. 244).

جدول (2): معرفی و مشخصات افراد مصاحبه‌شونده

سپس برای تحلیل داده‌های به‌دست آمده از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. تحلیل تماتیک عبارت است از عمل کدگذاری (فرایند تحلیل داده‌های خام به شکلی قابل تحلیل) و تحلیل داده‌ها با این هدف که داده‌ها چه می‌گویند (Fielding & Fielding, 1986). نسخه‌های متعددی از تحلیل مضمون وجود دارد که در اینجا از شیوه ولکات[15] (2008) که شامل سه مرحله عمومی توصیف، تحلیل و تفسیر داده‌ها می‌شود استفاده شده است. بدین‌صورت ‌که در مرحله اول داده‌ها توصیف و کدگذاری ابتدایی انجام می‌شود، در مرحله تحلیل، داده‌ها سازمان‌دهی، تنظیم و حول یک محور مؤلفه‌‌‌بندی می‌شوند. در مرحله تفسیر نیز تفسیرهای اصلی با استفاده از رویکرد مقایسه‌ای صورت می‌گیرند و مقوله‌های اصلی ساخته می‌شوند. به‌عبارتی در این مرحله تِم‌های سازمان‌دهنده و فراگیر نمایان می‌گردند (محمدپور، 1400، ص. 393). همچنین جهت افزایش اطمینان و باورپذیری از دو راهبرد وارسی افراد مشارکت‌کننده و همسوسازی پژوهش‌گران استفاده شده است. در راهبرد وارسی با ارائه یافته‌ها به سه نفر از مصاحبه‌شوندگان از آن‌ها خواسته شده که نتایج را مطالعه، در صورت نیاز بازبینی و درنهایت تأیید نموده همچنین در این پژوهش چهار پژوهشگر یافته‌ها را مطالعه و بازنگری کرده‌اند تا تورش (سوگیری) از بین برود.

در روش مقایسه تطبیقی، علی‌الخصوص مقایسه تطبیقی کیفی، منطق تفسیرگرایی حاکم است و محقق به مطالعه الگوهای تشابه و تفاوت میان موارد مورد مطالعه می‌پردازد (راژین[16] به نقل از محمدپور، 1400). با توجه به هدف اصلی پژوهش که اربعین به‌مثابه یک رسانه برای جامعه تشیع است، پس از احصاء کارکردهای اربعین از منظرگاه رسانه‌ای در گام اول، به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش یافته‌های حاصل با نظریه کارکردهای رسانه (از نگاه دنیس مک‌کوایل) تطبیق داده می‌شود.

4. یافته‌های پژوهش

4-1. کارکردهای پیاده‌روی اربعین

در این بخش از پژوهش داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها در جدولی با سه ستون کدهای توصیفی، کدهای تحلیلی و کدهای تفسیری آمده‌اند. کدهای توصیفی نظم‌دهنده داده‌ها در یک پیوستار هستند، با توجه به گستردگی نظرات و فراوانی داده‌ها در این بخش، در بعضی از ستون‌ها تا چهار کد توصیفی آمده که این کار به‌‌جهت حفظ دیدگاه‌های متکثر انجام شده است. در ستون دوم کدهای تحلیلی قرار دارند، که سازمان‌دهنده کدهای توصیفی متکثر حول محورهای مشخص است، این کدها که به آن‌ها کدهای مؤلفه‌ساز نیز گفته می‌شود تجمیع‌کننده داده‌های پراکنده هستند. ستون سوم نیز مربوط به کدهای تفسیری است که از رویکرد مقایسه و انتخاب محقق به‌دست‌ آمده‌اند. پس از انجام مراحل مذکور درنهایت تعداد 5 کد تفسیری از 42 کد تحلیلی حاصل شده‌اند که کارکردهای پیاده‌روی اربعین هستند. در ادامه هریک از این کارکردها معرفی می‌گردند.

4-1-1. بسیج اجتماعی

اولین کارکرد احصاء شده پیاده‌روی اربعین کارکرد بسیج اجتماعی است. پیاده‌روی اربعین حرکتی مردمی و فراتر از ساختارهای حاکمیتی است که هماهنگ‌کننده میان افراد است و باعث هم‌افزایی آن‌ها می‌شود. این منسک به جهان‌بینی افراد شرکت‌کننده برگشته و در آن مدیریت به‌صورت هیئتی است و اقتصاد و امنیت آن نیز توسط خود افراد شرکت‌کننده تأمین می‌گردد. نقش‌ها و وظایف در راهپیمایی اربعین در بین خود مردم تقسیم شده و همین امر شبکه‌ای مردمی از آن‌ها را تشکیل داده است. بر اساس کدگذاری متن مصاحبه‌های انجام شده درباره کارکرد بسیج اجتماعی پیاده‌روی اربعین 9 مؤلفه ذیل این مقوله به‌دست آمده است.

جدول (3): کدهای توصیفی، تحلیلی و تفسیری مربوط به‌کارکرد «بسیج اجتماعی پیاده‌روی اربعین»

4-1-2. سرگرمی

سرگرمی دومین کارکرد پیاده‌روی اربعین است. با اینکه ماهیت اصلی پیاده‌روی اربعین یک عملی دینی و عبادی است؛ اما صورت برگزاری این منسک باعث شده که کارکرد سرگرمی نیز در آن وجود داشته باشد. ابتدا باید به این نکته توجه کرد که منظور از مفهوم سرگرمی در اینجا، نوعی از سرگرمی است که برای بشر کم‌نظیر و آمیخته و عجین شده با معنویت است. این سرگرمی بهترین و عالی‌ترین نوع سرگرمی است که در آن از تخدیر و تحریف ذهن و فکر و کژکارکردهایی که اغلب با سرگرمی همراه است اثری وجود ندارد. پیاده‌روی اربعین برای زائران یک تفریح معنوی است که به‌وسیله آن نوعی تحول روحی پیدا کرده‌اند و می‌توان از آن به تفرج روحی یاد کرد. سفر اربعین فرصتی برای فراغت از زندگی و زیست روزمره انسان است ـ که در آن انسان‌ها با انواع مشکلات روبه‌رو هستند ـ و می‌تواند آن‌ها را برای مدتی از این مشکلات دور کند. همچنین پیاده‌روی اربعین سفری ارزان است که این امکان را برای بسیاری از مردم به‌وجود آورده که ضمن سفری به خارج از جغرافیای مکانی که زندگی می‌کنند، با افرادی از سایر کشورها همراه و هم‌زبان شوند و این در نوع خود تجربه زیستی کم‌نظیر است. به‌علاوه پیاده‌روی اربعین عملی معنوی در جهت رضایت خداست که موجب تسکین دردها و کاهش ناامیدی و افزایش آرامش است. بر حسب کدگذاری متن مصاحبه‌های انجام شده درباره کارکرد سرگرمی پیاده‌روی اربعین 7 مؤلفه ذیل این مقوله به‌دست آمده است.

جدول (4): کدهای توصیفی، تحلیلی و تفسیری مربوط به‌کارکرد «سرگرمی پیاده‌روی اربعین»

4-1-3. تداوم و استمرار

سومین کارکرد به‌دست آمده پیاده‌روی اربعین کارکرد تداوم و استمرار است. پیاده‌روی اربعین بیان‌کننده پیام عاشورا در گستره زمان و مهم‌ترین منسک شیعیان است که ارزش‌های اعتقادی ـ فرهنگی آ‌ن‌ها را به نمایش گذاشته و استمرار می‌بخشد. این منسک مهم‌ترین نماد هویتی شیعه است که در آن فرهنگ و هویت واقعی شیعه بیان و بازتولید می‌شود. پیاده‌روی اربعین نماد اقتدار جامعه تشیع است که تمامی شیعیان را از ملیت، نژاد، اقوام و... مختلف حول گفتمان امام حسین (علیه‌السلام) گرد هم آورده و باعث تقویت ارزش‌های مشترک میان آن‌ها شده است. به‌علاوه درعین‌حال از این خرده فرهنگ‌ها نیز میزبانی کرده و آن‌ها را در دل خود جا داده است. در پیاده‌روی اربعین نسل‌های مختلف در کنار یکدیگر جمع‌شده و باورها و ارزش‌های جامعه شیعه از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابد و همین امر باعث انتقال عقاید و ارزش‌ها در میان جامعه تشیع شده است. در نگاهی کلان‌تر با توجه به شرکت محبان امام حسین (علیه‌السلام) از ادیان و مذاهب دیگر در پیاده‌روی اربعین، این منسک باعث حفظ، احیا و گسترش ارزش‌های مشترک انسانی، صلح و زیست مسالمت‌آمیز بشر شده است. با توجه به کدگذاری متن مصاحبه‌های انجام شده درباره کارکرد تداوم (استمرار) پیاده‌روی اربعین دارای 8 مؤلفه است.

جدول (5): کدهای توصیفی، تحلیلی و تفسیری مربوط به‌کارکرد «تداوم و استمرار پیاده‌روی اربعین»

4-1-4. ارتباط و همبستگی

کارکرد بعدی پیاده‌روی اربعین همبستگی (ارتباط) است. پیاده‌روی اربعین اجماع‌ساز است، به این‌معنا که افراد با ملیت، نژاد، عقاید، علایق و سلیقه‌های مختلف و متفاوت را جمع کرده و نقطه اشتراک و تلاقی آن‌ها شده است. در پیاده‌روی اربعین تمام فعالیت‌های مجزا که توسط افراد انجام می‌شود ذیل مفهوم اربعین جمع شده است. عاطفه و احساس میان زائران باعث تولید نظم اجتماعی هم در حین و هم بعد از برگزاری این منسک شده و تفاوت‌ها و افتراق‌ها کنار گذاشته شده و وحدت و اتحاد نمایان می‌شود. برگزاری سالانه این منسک روابط میان شیعیان را بازسازی کرده و باعث تقویت این رسم و سنت در میان آن‌ها شده، به‌علاوه افراد با مشاهده عقاید، اندیشه‌ها و رفتار موجود، آن‌ها را فراگرفته و این امر خود بخشی از فرایند جامعه‌پذیری آن‌هاست. همچنین پیاده‌روی اربعین ماهیت و معنای اصلی قیام امام حسین (علیه‌السلام) را برای جهانیان تفسیر و تبیین کرده و باعث بیداری و ارشاد افکار عمومی آن‌هاست. بر اساس کدگذاری متن مصاحبه‌های انجام شده درباره کارکرد همبستگی و ارتباط پیاده‌روی اربعین 10 مؤلفه ذیل این مقوله به‌دست آمده است.

جدول (6): کدهای توصیفی، تحلیلی و تفسیری مربوط به‌کارکرد «ارتباط و همبستگی پیاده‌روی اربعین»

4-1-5. اطلاع‌رسانی

پنجمین و آخرین کارکرد پیاده‌روی اربعین اطلاع‌رسانی است. پیاده‌روی اربعین به شکلی که در دهه گذشته برگزار شده یک پدیده نو در جهان است که ویژگی‌های منحصر به‌فردش آن‌را از از هر پدیده دیگری متمایز کرده است. پیاده‌روی اربعین محلی برای بیان معارف دینی، اجتماعی، سیاسی و... است که بستری برای آموزش، ارتقای شناخت و آگاهی نسبت به جامعه تشیع شده است. با شروع این راهپیمایی، هرساله خبر از یک حادثه بی‌نظیر داده می‌شود که در آن عصاره عقاید، افکار، باورها و رفتارهای شیعیان به اطلاع جهانیان می‌رسد. منسک پیاده‌روی اربعین معرف و نمودی از همدلی، مشارکت، عدالت‌خواهی و ویژگی‌های عالی انسانی دیگر است و با تکیه به همین ظرفیت‌ها خبر از حرکت و پیشرفت به‌سوی هدف نهایی آفرینش انسان می‌دهد. همچنین پیاده‌روی اربعین نمایش قدرت امت اسلامی و جامعه شیعه است که مشارکت میلیون‌ها نفر در آن خبر از ظهور گفتمانی تازه در مقابل گفتمان‌های حاکمیت غربی و قدرت نرمی در جامعه شیعه به مردم جهان ارائه می‌دهد. این حرکت یک فراجنبش اجتماعی و مسالمت‌آمیز است که آرمان‌شهری عینی را در مقابل دیدگان قرار داده و در فهم آن‌ها از روابط قدرت مؤثر است. با توجه به کدگذاری متن مصاحبه‌های انجام شده درباره کارکرد اطلاعات پیاده‌روی اربعین 8 مؤلفه به‌دست آمده است.

جدول (7): کدهای توصیفی، تحلیلی و تفسیری مربوط به‌کارکرد «اطلاع‌رسانی پیاده‌روی اربعین»

4-2. مقایسه تطبیقی کارکردهای پیاده‌روی اربعین با کارکردهای رسانه

با توجه به اینکه هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعه و بررسی پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک‌ رسانه برای جامعه تشیع است، در این مرحله و پس از احصاء کارکردهای پیاده‌روی اربعین، این کارکردها با کارکردهای رسانه از نظر دنیس مک‌کوایل مقایسه و تطابق داده شده است. بر‌همین‌اساس و همان‌گونه که در جدول 8 مشخص است، کارکردهای پیاده‌روی اربعین با کارکردهای رسانه مطابقت دارند. همچنین برای فهم بهتر، علاوه‌‌بر کارکردها، مؤلفه‌های ذیل کارکردهای رسانه با مؤلفه‌ها یا همان کدهای تحلیلی پژوهش حاضر که همتای یکدیگرند نیز در جدول 8 آورده شده است. نگاهی به این مؤلفه‌ها نشان می‌دهد برای هر مؤلفه کارکردهای رسانه یک یا چند نظیر مشابه در کارکردهای پیاده‌روی اربعین وجود دارد. با توجه به همین امر و هدف پژوهش حاضر، می‌توان این گزاره را مطرح کرد که پیاده‌روی اربعین یک رسانه برای جامعه تشیع و شیعیان است.

جدول (8): مقایسه تطبیقی کارکردهای پیاده‌روی اربعین با کارکردهای رسانه از دیدگاه دنیس مک‌کوایل

نتیجه‌گیری

هدف این پژوهش، بررسی پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک رسانه برای جامعه تشیع است. بر‌همین‌اساس این پژوهش در دو مرحله و با اتخاذ دیدگاهی کارکردی به این منسک صورت گرفته است. در مرحله اول، با 10 نفر از اساتید و خبرگان حوزه علوم ارتباطات و رسانه و آئین و مناسک مصاحبه عمیق انجام شد. سپس داده‌های به‌دست‌آمده با استفاده از تحلیل مضمون بر اساس رویکرد کدگذاری سه مرحله‌ای توصیف، تحلیل و تفسیر ولکات مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. درنتیجه، پنج مضمون فراگیر شامل: بسیج اجتماعی، سرگرمی، تداوم و استمرار، همبستگی و ارتباط و اطلاع‌رسانی به‌دست آمد که این مضامین کارکردهای پیاده‌روی اربعین هستند.

کارکرد بسیج اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه پیاده‌روی اربعین جامعه شیعه را در سراسر جغرافیا و جمعیت آن از طریق باور و جهان‌بینی مشترک به‌جای ساختارهای از بالا به پایین تقویت می‌کند. این منسک جامعه را به‌صورت خودسازماندهی بسیج می‌کند و مشارکت را تسهیل می‌کند. کارکرد سرگرمی، روحیه منحصربه‌فرد معنوی ـ فراغتی اربعین را تشکیل می‌دهد که باعث استراحت موقت از روزمرگی و تنش‌های اجتماعی و رهایی از دغدغه‌های دنیوی زائران می‌شود. استمرار و تداوم نشان‌دهنده نقش اربعین در انتقال و تداوم هویت، فرهنگ، ارزش‌ها، اعتقادات شیعه در نسل‌های مختلف و تثبیت آن‌ها به عنوان سنت‌های ماندگار جامعه تشیع است. همبستگی و ارتباط به ظرفیت پیاده‌روی اربعین برای تقویت انسجام اجتماعی، اجماع و تقویت هویت جمعی شیعیان با وجود تنوعات ملی، قومی و جغرافیایی مربوط می‌شود. اطلاع‌رسانی نیز کارکرد پیاده‌روی اربعین را به‌عنوان مجرایی برای انتشار دانش در مورد اعتقادات شیعه در سراسر جهان و ارائه قدرت نرم شیعه در صحنه جهانی برجسته می‌کند.

در مرحله دوم پژوهش، این 5 کارکرد شناسایی‌شده پیاده‌روی اربعین با کارکردهای رسانه از نظر دنیس مک‌کوایل مقایسه و تطبیق داده شده‌اند. این تحلیل نشان می‌دهد که بین کارکردهای پیاده‌روی اربعین و کارکردهای رسانه مک‌کوایل یعنی بسیج، سرگرمی، پیوستگی و تداوم، همبستگی و اطلاع‌رسانی، مطابقت وجود دارد. علاوه‌‌براین، مؤلفه‌های خاص زیربنای هریک از کارکردهای پیاده‌روی اربعین، به‌شدت مؤلفه‌های پیشنهادی مک‌کویل را تحت هر کارکرد رسانه‌ای منعکس می‌کند. با توجه به این یافته‌ها، این پژوهش می‌تواند به‌طور قاطع ادعا کند که منسک پیاده‌روی اربعین یک رسانه‌ قدرتمند برای جامعه تشیع است که کارکردهای کلیدی بسیار مشابه رسانه‌های جمعی را که در نظریه رسانه‌ها مفهوم‌سازی شده را انجام می‌دهد.

در مقایسه با سایر پژوهش‌های انجام شده، این پژوهش با ارتقای نگاه و سخن درباره منسک پیاده‌روی اربعین از گزاره‌های مشاهده‌ای و توصیفی به مفهوم‌سازی از منظرگاه نظریه‌های رسانه، دستاورد جدیدی را ارائه می‌دهد. همچنین این پژوهش، زمینه‌ای را برای مطالعات رسانه‌ای دیگر درباره منسک پیاده‌روی اربعین با تکیه بر مبانی رسانه‌ای و ارتباطی به‌جای مفاهیم و نظرگاه‌های علوم اجتماعی که اغلب مطالعات گذشته در آن‌ها حصر شده‌اند، فراهم آورده است.

پیشنهادهای پژوهشی و کاربردی

1- پژوهشگران می‌توانند با مقایسه تطبیقی کارکردهای منسک پیاده‌روی اربعین و سایر مناسک و مراسم آئینی، اشتراکات و تفاوت‌ها و نسبت آن‌ها با رسانه پیاده‌روی اربعین را بررسی کنند.

2- سایر پژوهش می‌توانند با استفاده از چهارچوب‌های نظری دیگری مانند ارتباطات آئینی، مطالعات فرهنگی یا اخلاق دینی، پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک رسانه را مطالعه کنند.

3- با نظر به‌کارکرد همبستگی و ارتباط پیاده‌روی اربعین، موضوع «چگونگی ایجاد هماهنگی میان قومی، ملی و حتی مذهبی فراتر از جامعه شیعی» می‌تواند مطالعه گردد.

4- کارکرد سرگرمی پیاده‌روی اربعین مسیری غنی برای محققان مطالعات رسانه‌ای فراهم کرده تا فراغت معنوی و پیامدهای اجتماعی ـ فرهنگی گسترده آن‌را بررسی کنند.

5- تحقیقات بیشتری برای تجزیه‌وتحلیل کارکرد بسیج اجتماعی پیاده‌روی اربعین، جهت تقویت فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی متناسب با ارزش‌های شیعه لازم است.

6- انگاره‌های نادرستی درباره دخالت دولت ایران در منسک پیاده‌روی اربعین و وابسته بودن این منسک به دولت ایران مطرح است که با توجه به‌کارکرد بسیج اجتماعی، می‌توان درباره آن مطالعه و روشنگری نمود.

کتابنامه‌

آذرنوش، آذرتاش (1379). فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی. تهران: نشر نی.

استرواس، آنسلم و کوربین، جولیت (1385). اصول روش تحقیق کیفی: نظریه مبنایی رویه‌ها و شیوه‌ها. ترجمه بیوک محمدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بیرو، آلن (1370). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه باقر ساروخانی، تهران: سازمان انتشارات کیهان.

جعفری، محمدتقی (1378). فلسفه دین. عبداالله نصری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

خانیکی، هادی (1394). بازخوانی ارتباطات در ایران؛ از مفهوم وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌ها تا مطالعات رسانه‌های نوین. فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین، شماره اول، 3-27.

خجسته، حسن و کلانتری، عبدالحسین (1386). بررسی نسبت رسانه و دین، دین و رسانه. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، اداره کل پژوهش‌های رادیو، دفتر پژوهش رادیو.

دورکیم، امیل (1383). صور بنیادی حیات دینی. ترجمه باقر پرهام، تهران: انتشارات مرکز.

دهخدا، علی‌اکبر (1372). لغت‌نامه دهخدا. تهران: مؤسسه انتشاررات و چاپ دانشگاه تهران.

رحمانی، جبار (1392). مطالعات انسان‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم. تهران: نشر خیمه.

سعدی‌پور، اسماعیل (1400). روش‌های تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی. ویراست سوم، تهران: نشر دوران.

صدر، امام موسی (1397). عبادت یا عبودیت. احمد ناظم و همکاران، تهران: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر.

طالبی، حامد (1400). پیاده‌روی اربعین رسانه شیعه. تهران: انتشارات سروش.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (بی‌تا). آموزش دین (ج 2 و 1). تنظیم: سیدمهدی آیت‌الهی، قم: جهان آرا.

طباطبائی، سیدمحمد؛ رسولی، محمدرضا؛ عقیلی، سیدوحید و مجیدی قهروردی، نسیم (1401). قدرت نرم جبهه مقاومت: واکاوی قدرت رسانه‌ای راهپیمایی اربعین. فصلنامه مطالعات قدرت نرم. سال دوازدهم، 2(29)، 233-257.

عربی، حسینعلی (1398). پیاده‌روی اربعین حسینی؛ جایگاه‌ها و کارکردها. فصلنامه معرفت. سال بیست و هشتم، 7(262)، 45-54.

گوثالس، گرگور (1382). گریز از زمان ابعاد آئینی فرهنگ مردم در: هوور، استوارت ام و لاندبای، نات. بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ. ترجمه مسعود آریایی‌نیا، تهران: انتشارات سروش.

گیدنز، آنتونی (1388). تجدد و تشخص. نسخه ششم، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نشر نی.

گیویان، عبدالله و امین، محسن (1396). محبت و هویت در آیینه نمایش جهانی اربعین: مطالعه ماهیت، کارکردها و ساختار پیاده‌روی اربعین از منظر ارتباطات آئینی. دوفصلنامه دین و ارتباطات، سال بیست و چهارم، 2(52)، 167-194.

لاسول، هارولد (1383). ساخت و کارکرد ارتباطات در جامعه. ترجمه غلامرضا آذری، «اندیشه‌های بنیادین علم ارتباطات»، گروه مترجمان، تهران: انتشارات خجسته.

لافی، دن (1396). موضوعات کلیدی در نظریه رسانه‌ها. ترجمه یونس نوربخش، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

لیندلف، تامس و تیلور، برایان (1388). روش‌های تحقیق کیفی در علوم ارتباطات. ترجمه عبدالله گیویان، تهران: انتشارات همشهری.

محمّدپور، احمد (1400). ضد روش زمینه‌های فلسفی و رویه‌های عملی در روش‌شناسی کیفی. (ویراست دوم)، تهران: نشر لوگوس.

مظاهری، محسن حسام (1397). پیاده‌روی اربعین: تأملات جامعه‌شناختی (مجموعه مقالات). اصفهان: انتشارات آرما.

معین، محمد (1380). فرهنگ فارسی (یک جلدی). تهران: نشر سرایش.

مک‌کوایل، دنیس (1382). درآمدی بر نظریه‌های ارتباط جمعی. ترجمه پرویز اجلالی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

موسوی، سیدمحمد و رضا، بیات (1397). کاوشی در آئین پیاده‌روی اربعین حسینی و اثرگذاری کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن. دوفصلنامه فرهنگ و ارتباطات، سال سوم، شماره اول، 93-116.

مهدی‌زاده، سید محمد (1389). نظریه‌های رسانه اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: انتشارات همشهری.

همیلتون، ملکم (1377). جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات تبیان.

هنیک، مونیه؛ هاتر، اینگه و بیلی، اجی (1394). روش‌های تحقیق کیفی. ترجمه علیرضا صادقی و مهدی ابراهیمی، تهران: مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما.

Berg, B. (2006). Qualitative Research Methods for the Social Science. New York: Allyn & Becon.

Denzin, N. & Y. Lincoln (2005). The Sage Handbook of Qualitative Research. Third Edition, London: Sage Publications Ltd.

Fielding, N. & J., Fielding (1986). Linkding Data. London: Sage Publications Ltd.

Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. NewYork.

Grimes, Ronald (2000). Ritual in Willi & Russel T. McCutcheon, Guide to the study of religion. London & Newyork: Cassel.

Luhmann, N. (2000). The Reality of the Mass Media. Cambridge: polity.

Mcquail, D. (1987). Mass Communication Theory. Sage Publications.

Patton, M. (1986). Qualitative Research & Evaluation Methods. London: Sage Publications Ltd.

References

Arabi, H. A. (2019). Hosseini's Arbaeen Walk; Positions and Functions. Marafet Quarterly, 28th year, 7(262 consecutive), Fall, 54-45. (In Persian)

Azarnoush, A. (2000). Contemporary Arabic-Persian Culture, Tehran: Ney Publishing. (In Persian)

Berg, B. (2006). Qualitative Research Methods for the Social Science. New York: Allyn & Becon.

Biro, A. (1991). Culture of Social Sciences, translated by Bagher Sarokhani, Tehran: Kayhan Publishing Organization. (In Persian)

Dehkhoda, A. A. (1993). Dehkhoda Dictionary, Tehran: University of Tehran Publishing and Printing Institute. (In Persian)

Denzin, N. & Y. Lincoln (2005). The Sage Handbook of Qualitative Research. Third Edition, London: Sage Publications Ltd.

Durkheim, E. (2004) Basic Forms of Religious Life, translated by Bagher Parham, Tehran: Center Publications. (In Persian)

Fielding, N. & J., Fielding (1986). Linkding Data. London: Sage Publications Ltd.

Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. NewYork.

Giddens, A. (2009). Modernity and Personality, 6th edition, translated by Nasser Moafaqian, Tehran: Nei Publishing. (In Persian)

Givian, A. & Amin, M. (2017). Love and Identity in the Mirror of the Arbaeen World Show: A Study of the Nature, Functions and Structure of the Arbaeen Walk from the Perspective of Ritual Communication. Bi-Quarterly Journal of Religion and Communication, Year 24, 2(Series 52), Autumn and Winter, 167-194. (In Persian)

Goethals, G. (2003). Escape from Time Ritual Dimensions of People's Culture in: Hoover, Stuart M. and Lundby, Nat. Rethinking Media, Religion and Culture, translated by Masoud Aryainia, Tehran: Soroush Publications. (In Persian)

Grimes, Ronald (2000). Ritual in Willi & Russel T. McCutcheon, Guide to the study of religion. London & Newyork: Cassel.

Hamilton, M. (1998). Sociology of Religion, translated by Mohsen Talasi, Tehran: Tebian Publications. (In Persian)

Hennick, M. H. & Bailey, A. (2015). Qualitative Research Methods, translated by Alireza Sadeghi and Mehdi Ebrahimi, Tehran: Center for Research and Evaluation of Sed and Broadcasting Opinions. (In Persian)

Jafari, M. Taqi. (1999). Philosophy of Religion, Abdullah Nasri, Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Thought. (In Persian)

Khaniki, H. (2015). "Rereading communication in Iran; From the concept of mass communication tools and media to modern media studies", Modern Media Studies Quarterly, first issue, first issue, Spring 2014, 27-3. (In Persian)

Khojasteh, H. & AbdulHossein, K. (2007). Researching the Relationship between Media and Religion, Religion and Media, Tehran: Islamic Republic of Iran Broadcasting Corporation, General Directorate of Radio Research, Radio Research Office. (In Persian)

Lafi, D. (2017). Key Topics in Media Theory, translated by Younes Nourbakhsh, Tehran: Scientific and Cultural Publications. (In Persian)

Laswell, H. (2004). the construction and function of communication in society, translated by Gholamreza Azari, "Fundamental Thoughts of Communication Science", Translators Group, Tehran: Khojasteh Publications. (In Persian)

Lindelof, T. & Taylor, B. (2009). Qualitative Research Methods in Communication Sciences, translated by Abdullah Givian, Tehran: Hamshahri Publications. (In Persian)

Luhmann, N. (2000). The Reality of the Mass Media. Cambridge: polity.

Mahdizadeh, S. M. (2010). Media theories, common ideas and critical perspectives, Tehran: Hamshahri Publications. (In Persian)

Mazaheri, M. H. (2018). Arbaeen Walk: Sociological Reflections (Collection of Articles), Isfahan: ARMA Publications. (In Persian)

Mcquail, D. (1987). Mass Communication Theory. Sage Publications.

McQuail, D. (2003). An Introduction to Mass Communication Theories, translated by Parviz Ajjali, Tehran: Center for Media Studies and Research. (In Persian)

Mohammadpour, A. (2021). counter-method of philosophical contexts and practical procedures in qualitative methodology, (2nd edition), Tehran: Logos Publishing. (In Persian)

Moin, Mohammad (2001), Farhang Farsi (one volume), Tehran: Saraish Publishing House. (In Persian)

Mousavi, S. M. & Reza, B. (2018). Exploration of the Hosseini Arbaeen Walking Ritual and its Social and Political Functions. Two Quarterly Journals of Culture and Communication, 3rd year, 1(5 in a row), Fall and Winter, 116-93. (In Persian)

Patton, M. (1986). Qualitative Research & Evaluation Methods. London: Sage Publications Ltd.

Rahmani, J. (2013). anthropological and anthropological studies of Muharram mourning rites, Tehran: Khimeh Publishing. (In Persian)

Saadipour, I. (2021), research methods in psychology and educational sciences, 3rd edition, Tehran: Nash Doran. (In Persian)

Sadr, I. M. (2018). Worship or Obedience, Ahmad Nazim et al., Tehran: Imam Musa Sadr Cultural Research Institute. (In Persian)

Stroas, A. & Corbin, Juliet (2006). Principles of Qualitative Research Methodology: Basic Theory of Procedures and Methods, translated by Buyuk Mohammadi, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies. (In Persian)

Tabatabaei, S. M.; Rasouli, M. R.; Aghili, S. V. & Majidi, K. N. (2022). Soft Power of the Resistance Front: Analyzing the Media Power of the Arbaeen March. Soft Power Studies Quarterly, Year 12, 2(29 in a row), Summer, 257-233. (In Persian)

Tabatabai, S. M. H. (Beta). Religion Education (Vol. 2 and 1), Edited by Seyed Mahdi Ayatollahi, Qom: Jahan Ara. (In Persian)

Talebi, H. (2021). Shia Media's Arbaeen Walk, Tehran: Soroush Publications. (In Persian)

* کارشناسی ارشد، روزنامه‌نگاری رادیو و تلویزیون، دانشگاه صداوسیما، تهران، جمهوری اسلامی ایران (نویسنده مسئول).

arsalan.veisi@iribu.ac.ir

** استادیار، ارتباطات دانشگاه صداوسیما، تهران، جمهوری اسلامی ایران.

shakerinejad@iribu.ac.ir

*** دکتری مدیریت رسانه، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، جمهوری اسلامی ایران.

alborzhadi62@yahoo.com

[1]. Glaers and Strauss

[2]. Laswell

[3]. Burton

[4]. Luffy

[5]. Giddens

[6]. Guthales

[7]. Radcliffe Brown

[8]. Hamilton

[9]. Durkheim

[10]. Geertz

[11]. Strauss and Corbin

[12]. Hink

[13]. Lindelof and Taylor

[14]. Patton

[15]. Wolcott

[16]. Ragin