دین و ارتباطات (دانشگاه امام صادق/ نامه صادق)

نشانه‌شناسی گفتمانی ادبیات پایداری در غزلیات حافظ

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران.

3 دانشیار زبان‌شناسی، دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السّلام)، قم

چکیده

کوشش‏های گفتمانی حافظ برای بازنمایی گفتمان استعلایی عصر، و پایداری در مقابل نظام معنایی و کنشگران آن، با هدف غیریّت‏سازی و مشروعیّت‏زدایی، ذیل الگوی گفتمان پایداری، قابل تبیین است. این مقاله می‏کوشد تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به بررسی گفتمانی ادبیات پایداری در غزلیات حافظ، بر مبنای نظریه گفتمان لاکلائو و موف و الگوی نشانه‏شناسی گفتمانی سلطانی، بپردازد. در این شیوه، دیوان غزلیات حافظ از منظر متن، بینامتنیت و بافت مورد بررسی قرار گرفته است. مسئله مقاله این است که نظام‏های گفتمانی بازنمایی شده در متن کدامند و چه نسبتی با گفتمان پایداری دارند. بر اساس این روش، روشن شد که چهار خرده‏گفتمان: حاکمیّتی، پایداری، عرفان و تصوّف در متن حضور دارند و عمده نزاع معنایی متن، حاصل تقابل خرده گفتمان پایداری با گفتمان هژمونیک حاکمیّت وقت و گفتمان تصوّف رسمی است. با توجه به قراین متنی، خرده‏گفتمان پایداری در تعامل با خرده‏گفتمان عرفان است. خرده‏گفتمان تصوّف نیز در این دوره، همسو با حاکمیّت وقت، در عرصه‏های مذهبی، سیاسی و اجتماعی حضوری فعّال دارد. بازنمایی ویژگی‏های هویتی طبقات سیاسی- اجتماعی مرتبط با گفتمان حاکم، با هدف تاثیرگذاری بر ذهن سوژه‏، از کوشش‏های گفتمانی صاحب اثر است که در مجموع منجر به تبیین چهره قدرت و هویت گفتمانی آن شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Discourse Semiology of Resistance Literature in Hafiz' Ghazals

نویسندگان [English]

  • Ahmad Tavanaei 1
  • Masood Rohani 2
  • Seyed Ali Asghar Soltani 3

1 Ph.D. Student of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities and Social Sciences, Mazandaran University

2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities and Social Sciences, Mazandaran University

3 Associate Professor, Department of English, Baqir al-Olum University

چکیده [English]

Hafiz’ discourse efforts to represent his age’s transcendental discourse, and resistance to its semantic system, with the aim of creating otherness and delegitimization , can be explained under the title of resistance discourse model. This article tries to offer a discourse-based study of resistance literature in Hafez’ Ghazals based on the discourse theory of Laclau and Mouffe and Soltani’s discourse semiology model, by relying on a descriptive-analytical method. With this method, the work is explicated from textual, intertextual, and texture points of view. The main question is what the represented discourse systems in the text are and what relation they have with resistance discourse. It has become clear that there are four different sub-discourses in the text, namely domination, resistance, mysticism, and sufism, and the major existing semantic conflict of the text is the result of the confrontation between the sub-discourse of resistance and hegemonic discourse of the government of the time. The representation of identity specifications of socio-political strata related to the dominant discourse, with the aim of influencing the subjects’ minds, is among the discourse efforts of the author (Hafez) which has in its totality led to the explanation of the power image and its discourse identity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Discourse Semiology
  • Resistance Discourse
  • Hafiz’ Ghazals
  • Creating Otherness
  • Representation
  • Soltani’s Model
  • Laclau and Mouffe
اسلامی ندوشن، محمد علی(1374). ماجرای پایان ناپذیر حافظ. تهران: انتشارات یزدان.
اوحدی اصفهانی(1340). کلیات. تصحیح، مقابله و مقدمه سعید نفیسی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
برکت، بهزاد و دیگران(1389)، «نشانه‏شناسی شعر؛ کاربست نظریه مایکل ریفاتر بر شعر: ای مرز پر گهر فروغ فرخزاد»، فصل نامه پژوهش های زبان و  ادبیات تطبیقی، دوره 1، شماره 4.
بلور، مریل، بلور، توماس(1389). مقدمه‏ای بر روند تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه علی رحیمی و امیر حسین شاه بالا. تهران: جنگل.
ترابی، ضیاء الدین(1389). آشنایی با ادبیات مقاومت جهان. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر     ارزش های دفاع مقدّس.
چهرقانی برچلویی، رضا(1396)، «ادبیات پایداری در ایران، بازشناسی مؤلفه‏ها، فرصت‏ها و   چالش‏ها» ، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره دوم، تابستان.
حافظ، شمس الدّین محمد(1379). دیوان حافظ. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: انتشارات زوّار.
حسینی زاده، محمدعلی(1388)، «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی»، نشریه علوم سیاسی، سال هفتم. شماره 28.
خرمشاهی، بهاءالدین( 1375). «حافظ نامه». ج 1. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رازی، نجم الدین(1366). مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
ساسانی، فرهاد(1389)، «تاثیر بافت متنی بر معنای متن»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی زبان پژوهی دانشگاه الزهراء (س) ، سال دوم، شماره 3، پاییز و زمستان.
سجودی، فرزان  (1377)، «درآمدی بر نشانه شناسی»، فصلنامه فارابی، شماره 30.
___________(1387)، «نشانه‏شناسی کاربردی». تهران: علم.
___________(1386)، «غزلیات حافظ، عرصه تقابل دو گفتمان»، سالنامه حافظ‏پژوهی. دفتر 10.
سجودی، فرزان، زمانی، مریم(1395)، «بررسی نقش بافت موقعیت در شکل‏گیری معنا در نمایش‏نامه من اورلاپی هستم»، فصلنامه علمی پژوهشی زبان پژوهی  دانشگاه الزهراء(س)، سال هشتم، شماره 20. پاییز.
سجودی، فرزان، کاکه‏خانی، فرناز(1390)، «بازی نشانه ها و ترجمه شعر»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی زبان پژوهی دانشگاه الزهراء(س)، سال سوم، شماره 5، پاییز و زمستان.
سعدی شیرازی، مصلح الدین(1346). کلیات.  به تصحیح محمد علی فروغی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
سلطانی. علی‌اصغر  (1392). قدرت، گفتمان و زبان. تهران: نشر نی.
__________(1393)، «نشانه‏شناسی گفتمانی یک جدایی»، مطالعات جامعه شناختی، دوره 21، شماره دو.
___________(1383)، «تحلیل گفتمان به مثابه روش»، نشریه علوم سیاسی، شماره 28.
شریفی، شهلا؛ پردل، مجتبی(1390). «بررسی منتخبی از غزلیات حافظ بر اساس نظریه لاکلائو و موف». پایان‏نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد.
شفیعی، کدکنی(1396). «این کیمیای هستی؛ درباره حافظ». تهران: نشر سخن.
صرفی، محمد رضا(1393)، «گستره ادبیات پایداری»، نشریه ادبیات پایداری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال ششم، شماره دهم، بهار و تابستان.
صفوی، کوروش(1386). «آشنایی با معنی‏شناسی». تهران: پژواک کیوان.
ظفری، حسین، پور عزّت، علی اصغر، ذوالفقار زاده، محمد مهدی، همایون، محمد هادی (1396)، «مختصات‏یابی از تصویر مطلوب حکمرانی زمینه ساز ظهور»، فصلنامه علمی- پژوهشی مدیریت اسلامی، سال 25، شماره 4، زمستان.
علیزاده بیرجندی، زهرا و ملک زاده، الهام(1392)، «کاربرد نشانه‏شناسی به عنوان یک مدل تحلیلی در پژوهش های تاریخی». مجموعه مقالات همایش تاریخ و همکاری‏های میان‏رشته‏ای. به کوشش داریوش رحمانیان. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
فتوحی رود معجنی، محمود(1392)، «اراده معطوف به آزادی در دیوان حافظ»، ماهنامه تجربه، شماره 5. مهر ماه.
فرغانی، سیف‏الدین(1364). دیوان اشعار. به تصحیح و مقدمه ذبیح‏الله صفا. چاپ دوم. تهران: انتشارات فردوسی.           
کرمانی، خواجو(بی تا). دیوان اشعار. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. بی جا: چاپخانه حیدری.
مقدمی، محمدتقی(1390)، «نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موف و نقد آن»، نشریه معرفت  فرهنگی – اجتماعی، سال دوم، شماره دوم.
مولوی، جلال الدین محمد(1362). مثنوی معنوی.  به تصحیح رینولد آلن، نیکلسون. به اهتمام نصرالله پور جوادی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
نامور مطلق، بهمن(1386). «درآمدی بر بینامتنیّت، نظریه‏ها و کاربردها». تهران:سخن.
هوارث، دیوید(1377)، «نظریه گفتمان». ترجمه سید علی اصغر سلطانی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره دوم.
 
Foucault. michel. (1972). Power knowledge: selected interviews and other writings. ED.by Colin gordin.
Foucault. M. (1972). The Archoaeology Of  Knowledge. Translated by A Sheridan. London: Routledge. [1969]
Laclau, E. & Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. London: Verso.
دین و ارتباطات (دانشگاه امام صادق/ نامه صادق)
دوره 26، شماره 2 - شماره پیاپی 56
دین و ارتباطات
اسفند 1398
صفحه 121-156