تاثیر احتمالی جامعه دورۀ ناصری بر تحوّل شبیه زینب در نسخ تعزیه‌ تکیۀ دولت

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد دانشکده هنر و معماری ، گروه هنر ، واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، جمهوری اسلامی ایران

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی اهل بیتعلیهم السلام ، تهران، جمهوری اسلامی ایران

10.30497/rc.2025.247182.2072

چکیده

چگونگی دگرگونی شبیه زینب در نسخِ دست‌نوشتِ تعزیه‌نامۀ دورۀ ناصری، تحت تاثیرِ شرایط اجتماعی و فرهنگی آن زمان،هدف اصلی این مقاله است. بهره‌گیری از دست‌مایه‌های فرهنگیِ دورۀ ناصری در نسخ دست‌نوشتِ زمانۀ ناصری، سبب افزایش داستانک‌ها و بیان‌گر رشد شبیه زینب و عبور شبیه یادشده از ایستایی تمثیل‌وار به نمونه‌ای حقیقی از زنان جامعۀ خویش است. کارایی گوناگونِ شبیه زینب در لحظه‌های بحرانی و غم‌بار، چگونگی تاثیرپذیری احتمالی شبیه زینب را از اجتماع و فرهنگ دورۀ ناصری آشکار می‌کند. سندها و نسخ دست‌نوشتِ تعزیه‌نامۀ به جا مانده از آن زمان، منابعی با اعتبار در کشف چگونگی بازتاب شرایط یادشده و تحوّلِ شبیه زینب است. پرسش اصلی این مقاله به چگونگی روند تحوّل شبیه زینب از زنی خرافی به زنی مبارز، متناسب با رخ‌دادهای اجتماعی و فرهنگی و هم‌چنین فرضیۀ اصلی به تاثیر قراردادهای اجتماعی و فرهنگی بر گوناگونی و پویایی کاراییِ شبیه زینب بر اساس ویژگی‌های درون و برون متنی در تعزیه‌نامه‌های دورۀ ناصری می‌پردازد. منظور از ویژگی‌های درون و برون متنی، شرایط جامعه و فرهنگ دورۀ ناصری است. یافته‌های این مقاله به روشِ تحلیل‌ محتوای‌ کیفی و با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای و نسخ دست‌نوشتِ تعزیه‌نامۀ دورۀ ناصری، واکاوی خواهد گردید. گسترۀ زمانی پژوهش به دورۀ ناصری «ناصرالدین شاه قاجار» و گسترۀ مکانی، مربوط به نسخ دست‌نوشتِ تعزیه‌نامه تکیه دولت «تهران» است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

writing handwriting Takeyh Dollat The possible impact of the community and culture of Nasseri on the evolution of Zainab in the handle of

نویسندگان [English]

  • somayeh salimi 1
  • Moslem Nad Alizadeh 2

1 Master of Dramatic Literature, Department of Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, I.R.Iran

2 Assistant Professor of Persian Language and Literature of International University of Ahl Bit, Tehran, I.R.Iran.

چکیده [English]

How to change the Zinab in the handle of writing the Naseri period of affairs under the influence of the social and cultural conditions of that time is the main purpose of this article. Utilizing the cultural themes of Nasseri period in the linear manuscript of the time it increases the stories and expression of Zinab and growth like this is a reliant statistical to the true sample of their community women. Diverse performance to Zinab reveals in the critical and tragic moments of how possible Zinabs likely impact of the community and the culture of Nasseri. Cinders and linear manuscripts left from the Nasser period of the reliable resources in the discovery of how the reflection of the terms and the Zenabs change. The main question of this article is to how the Zinabs process of a migrated womans suit proportional to social and cultural events as well as the main hypothesis to the impact of social and cultural contracts on the diversity and daynamics of yarge like yields based on intraocular and textual features in Nasseres training. The findings of this paper will be analyzed by qualitative conent analysis using library resources and linear manuscripts of Nasseri period. The time rang of research is discovered by the Nasseri period and the spatial range of the relevant manuscript of the government.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zinab
  • Community
  • Culture
  • Dynamism
  • Government Drawing
آدمیت، فریدون و ناطق، هما (1356). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار. تهران: انتشارات آگاه.
بیات، حسین (1389). محوریت قهرمانان زن در قصه‌های عامیانه. نقد ادبی، (11 و 12)، 87-116.
چلکووسکی، پیترجی (1367). تعزیه (نیایش و نمایش در ایران). ترجمه داود حاتمی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حجازی، بنفشه (1388). تاریخ خانم‌ها (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار). تهران: قصیده‌سرا.
ذوالفقاری، حسن (1394). باورهای عامیانه مردم ایران. تهران: نشر چشمه.
زرقانی، مهدی و حسین‌زاوه، فهیمه (1400). بازنمایی نقش زن در ادبیات عامه عصر قاجار. ماه‌نامه فرهنگ و ادبیات عامه.
زنجانی، هما و حسین‌زاوه، فهیمه (1399). طراحی تحلیل جامعه‌شناختی هوشمندی زنانه (مکر) در داستان‌های عامیانه فارسی عصر قاجار. مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، 18(1)، 105-130.
ساناساریان، الیز (1384). جنبش حقوق زنان در ایران (طغیان، افول و سرکوب از 1280 تا انقلاب 57). ترجمه نوشین احمدی‌خراسانی، تهران: اختران.
سرّامی. قدمعلی (1388). از رنگ گل تا رنج خار (شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
شهری، جعفر (1371). طهران قدیم. تهران: انتشارات معین.
شهیدی، عنایت‌الله (1380). تعزیه و تعزیه‌خوانی. علی بلوکباشی (نظارت علمی)، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
عاملی‌رضایی، مریم (1389). سفر دانه به گل (سیر تحول جایگاه زن در نثر دوره قاجار). تهران: نشر تاریخ ایران.
علی‌زاده بیرجندی، زهرا (1399). عوامل مؤثر بر گزینش الگوهای سبگ زندگی در دوره قاجار. دو فصلنامه علمی ـ پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (2).
 فیستر، مانفرد (1399). نظریه و تحلیل درام. ترجمه مهدی نصراله‌زاده، تهران: انتشارات مینوی خرد.
کوچک‌زاده، رضا (1385). تئاتر و جامعه. تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.
کوچک‌زاده، رضا (1389).‌ فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های دوره قاجار. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
موسوی بجنوردی، کاظم (1393). تاریخ جامع ایران (ایران در عصر قاجاریان). جلد دوازدهم، تهران: مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
نائبیان، جلیل و برزگر، سجاد (1393). رواج دروغ در جامعه ایران عصر قاجار با تکیه بر دوران ناصرالدین شاه. فصلنامه علمی ـ ترویجی سخن تاریخ، (19).
نجمی، ناصر (1364). تاریخ عهد ناصری. طهران: انتشارات عطار.
 
 
نسخ دست‌نوشتِ تعزیه‌نامه دوره ناصری «تکیه دولت»:
نسخه شماره 20140، فدایی (محمدتقی معین البکاء)، (1285). تب‌کردن حسنین. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20202. محمدباقر معین ‌البکاء (ذیقعده 1292). خواب دیدن دختر مسلم و خبر قتل مسلم. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20210. فدایی (محمدتقی معین‌البکاء)، دره‌الصدف. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20220. عبدالوهاب (1285). دیر عزیز و شیرین. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20252. محمدباقر معین‌البکاء (ذی‌حجه 1289). شهادت امام حسین (علیه‌السلام) (با تفضیلات شیطان و آب خواستن حضرت و بیرون پریدن علی‌اصغر از گاه‌واره و گل فرستادن فاطمه صغرا و درویش و موسا و حکایت نصرانی و قیس و وزیر). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20281. شیرازی، محمدتقی (10 ذی‌حجه 1267). شهادت عباس. تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20339. محمدباقر معین‌البکا‌ی ثانی (سه‌شنبه 2 شوال تخافوی ئیل، سال 1290). ظُهری (با عروسی‌کردن پسر ظهری و مهمانی‌کردن حضرت سید سجاد (علیه‌السلام) با اهل بیت (علیهم‌السلام) و مسلمان شدن جمله یهودیان از معجزه حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)). تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20445. (یک‌شنبه 16 رمضان 1300 در کامرانیه). مسلمان شدن شیخ شامی به‌دست حضرت سیدان جدش با خالد ابن زید، صیاد و آهو. تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20452. محمدباقر معین‌البکاء (چهارشنبه 11 ربیع‌الاول 1294). نان پختن جناب فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها). تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 20499. فدایی (محمدتقی معین‌البکاء) (بی‌تا). وفات زینب (سلام‌الله‌علیها). تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.