نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

• علی جعفری ¹
• ناصر باهنر ²

¹ دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع)

² دانشیار فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

«برنامه‌های مناسبتی» با وسعت و گونه‌گونی امروزینش، از اختصاصات تلویزیون پساانقلابی است. یکی از تغییراتی که به ‌تبع انقلاب اسلامی در رادیوتلویزیون ملی ایجاد شد، توجه به ‌هم‌گرایی آن با زمینه‌های فرهنگی و تاریخی و مذهبی جامعه بود. شاخه‌ای از این ‌هم‌گرایی در «تقویم‌محوری» جداول پخش تجلی یافت که استمرار آن به شکل‌گیری تدریجی برنامه‌های تلویزیونی متمایزی انجامید که بعدها به «مناسبتی» موسوم شد. تلفیق منحصربه‌فرد دو تقویم شمسی و قمری در تقویم رسمی کشور در کنار چگالی مناسبتی بالای مذهب تشیع، دو زمینه حداکثری‌بودگی تقویم رسمی ایران هستند.
مناسبتی‌ها اما در رادیوتلویزیون پساانقلابی همچنان مهمان ناخوانده تلقی می‌شوند. کیفیتِ نازل و وضعیتِ معمولاً یکنواخت آن‌ها خصوصا در ماه محرم، برند این‌ گونه را عملاً از رونق انداخته است. با‌این‌حال برخی سریال‌های ویژه مثل شب دهم و مختارنامه زمینه نوعی بازگشت به مناسبتی‌ها و بازسازی آن‌ها را فراهم می‌آورد. مناسبتی‌ها در بخش مطالعاتی هم چندان مورد توجه نبوده‌اند. مقالۀ پیشِ رو گزارشی ‌‌از اولین مطالعات جدی در حوزه ‌ «مناسبت‌پژوهی تلویزیونی» است که برنامه‌های مناسبتی «شبکه یک سیما» در ماه محرم سال 1433 هجری قمری برابر با 1393 هجری شمسی را مورد بررسی قرار داده است. باز‌ زمانی مطالعه (جامعه تحقیق) پخش شکه اول سیما را از ده روز پیش از آغاز ماه محرم تا پنج روز پس از روز عاشورا (مجموعاً 25 روز) شامل می‌شود. در این مطالعه از مبدأ نظری «ارتباطات آیینی» و به‌ کمک رهیافت «مردم‌نگاری» و در ادامه با استفاده از روش «مقایسه دایمی داده‌ها»، فرایند ورود و خروج آیینی تلویزیون ایران به مناسبت «حزن مذهبی» ثبت و تحلیل می‌شود.
در میان روش‌های کیفی، مردم‌نگاری روشی است که قابلیّت انعطاف برای ثبت تغییرات مناسبتی اَبَرمتنی تصویری در حد 25 روز از پخش یک شبکه تلویزیونی را دارد. بدین‌ترتیب که با بازبینی چندباره برنامه‌های روزانه شبکه اول سیما، روند تدریجی تغییرات مناسبتی فضا و نشانه‌ها در پخش تلویزیونی به تفکیک هریک از برنامه‌ها و به ‌ترتیب پخش آن‌ها ثبت و توصیف شد. حاصل اجرای این فرایند تولید قریب به 200 صفحه داده توصیفی بود. این داده‌ها پس از دسته‌بندی اولیّه(category system)، با استفاده از روش مقایسه دایمی (constant comparative technique) در چند مرحله فراوری شد و نهایتاً روندهای آیینی‌سازی تلویزیونی حزن تحت عناوینی استعاری صورت‌بندی شد.
مؤلفه‌‌های «حزن تلویزیونی» در شبکه اول سیما در بازه زمانی این مطالعه عبارتند از: «تباکی» حداکثری ، «بُکاء» حداقلی؛ حماسه‌زدایی (حزن مجلس ترحیمی)؛ انفکاک بین رمزگان‌های شور و شعور؛ آغاز باشکوه و پایان برهوت؛ تقابل عزاداری تک و تنهایی در گوشه استودیو با عزاداری دسته‌جمعی در وسط خیابان،‌ پرداخت به «عزاداری» بیش از پرداخت به «عزا»؛ بازنمایی «تاریخمند» و «نقطه جوشی» از رسانه‌های سنتی..

کلیدواژه‌ها

• تقویم
• مناسبت‌های تقویمی
• برنامه‌های مناسبتی
• حزن مذهبی
• حزن تلویزیونی
• صداو سیما
• ارتباطات آیینی
• نظریه نمایش گافمن

20.1001.1.22520252.1398.26.55.3.6

عنوان مقاله [English]

TV Rituals and "Religious Grief" Representation; a Pathological Study of Occasional Events on Iranian TV in Muharram

نویسندگان [English]

• Ali Jafari ¹
• Naser Bahonar ²

¹ Ph.D. student of Culture and Communication of Baqir al-Olum University

² Associate professor of Culture and Communication of Imam Sadeq University

چکیده [English]

A variety of occasional programs comprise a good portion of the post-revolutionary Iranian television production. Actually, a transformative feature of the Iranian national television and radio has been attending to a convergence of the society's cultural, historical and religious dimensions. One branch of this has been the gradual production of calendar-based programs, i.e. those which relate to different occasions. A unique coexistence of both the lunar and solar calendars next to Shia's high potential in this regard have shaped the foundations of the Iranian official chart of events.
These programs, however, have been branded as uninvited guests due to their overall low quality and monotony, especially during Muharram ceremony. Some exceptional productions such as The Tenth Night, and Mukhtarnameh, have provided tinges of hope, but the point is that these occasional programs have not been accorded sufficient attention in research. The present article intends to fill this gap by providing a serious study of these programs and focusing on the ones shown in channel 1 in Muharram 1433 L.H. (1393 S. H.).The survey period consists of ten days prior to the start of the mourning month till five days after Ashura (25 days altogether). The research basis is the ritual communication backed by a demographic approach, followed by recording and analyzing the religious grief feature with "constant comparison of the data" method as related to the Iranian TV ritual input and output. Among quality methods, demography is the one which contains enough flexibility for recording the visual hypertext transformations within 25 days of broadcasting programs by a TV channel. To do this, by watching and reviewing the daily programs of channel 1, the gradual changes in the setting and signs of each were described and recorded separately. This resulted in almost 200 pages of described data. The data were then processed in several phases according to category system and by using constant comparative technique, and finally the TV ritualization of grief was classified under metaphorical titles. The TV grief indexes as represented by channel 1 in the above-mentioned period are as follows: maximum pretense of grieving, weeping to a minimum, funereal grief, distinction between codes of passion and awareness, imposing start and unimpressive ending, solo grieving in the studio corner as opposed to community grieving in public, attending to mourning ritual more than mourning per se, historical representation from traditional media.

کلیدواژه‌ها [English]

• Calendar
• Calendar Occasions
• Occasional Programs
• Religious Grief
• TV Grief
• Radio and Television
• Ritual Communication
• Goffman Representation Theory